آزادشهر / شهرستان
آزادشهر/ شهرستان
Azadshahr County
یکی از شهرستان های شرق گلستان.
شهرستان آزادشهر در دامنه‌هاي البرز شرقي و در مسير راه گرگان - مشهد و گرگان - شاهرود قرار گرفته است. این شهرستان در طول شرقي 36درجه و 2/48دقیقه تا 37درجه و 5/11دقیقه عرض شمالی و 55درجه و 7/3دقیقه تا 55درجه و 9/38دقیقه طول شرقی واقع شده است. شهرستان آزادشهر با مساحت 47/872 كيلومترمربع، 27/4 درصد مساحت استان را دربرگرفته است. حد شمالي آن به شهرستان گنبدكاووس، حد جنوبي آن به استان سمنان و رشته كوه‌هاي البرز شرقي، بخش شرقي آن به شهرستان مينودشت و قسمت غربي آن به شهرستان راميان محدود می‌شود.
در گذشته، اين منطقه از توابع فندرسك و جزو بلوك راميان از ايالت استرآباد بود. تپه‌های تاریخی متعدد در محدوده‌ی جغرافیایی شهرستان آزادشهر، نشان از سابقه‌ی دیرینه‌ی سکونت در این شهرستان دارد. آثار به دست آمده از برخی تپه‌های تاریخی شهرستان آزادشهر چون «تپه شهرک بسیجیان»، «ازدارتپه»، «زیتون تپه»، «تیلان تپه» و... اغلب به دوران تاریخی و البته برخی به دوران ماقبل تاریخ تعلق دارند. علاوه بر این، برخی از روستاهای حوزه‌ی آزادشهر، در ادوار مختلف نقش تأثیرگذاری در تاریخ ایران داشته‌اند، از آن جمله می‌توان به صحرای پملم اشاره کرد که بسیاری از وقایع تاریخی ایالت استرآباد در آن مکان رقم خورده است. همچنین قلعه چناشک، جهینه و وامنان نیز محل وقوع رویدادهای مهم تاریخی بوده‌اند، چنان‌که قابوس‌بن وشمگیر در قلعه چناشک به قتل رسیده و بسیاری از جنگ‌های فرمانروایان زیاری در دژ وامنان رُخ داده است.
پس از اجراي قانون تقسيمات كشوری، این منطقه جزو بخش راميان از توابع شهرستان گرگان و از سال 1345، اين منطقه از شهرستان گرگان جدا شد، سپس جزو بخش راميان در محدوده‌ي شهرستان گنبدكاووس قرار گرفت. مرکز این شهرستان، آزادشهر است که در گذشته، شاه‌پسند نامیده می‌شد و پس از انقلاب اسلامی 1357، به آزادشهر تغییر نام یافت. (نک: مدخل آزادشهر)
در سال 1369ش، بنا به تصويب هيأت وزيران، آزادشهر از راميان جدا شد و بخش مستقلي از شهرستان گنبدكاووس با مركزيت آزادشهر را تشكيل داد. اين بخش تا سال 1380، يكي از بخش‌هاي بزرگ گنبدكاووس به شمار مي‌رفت. در اين سال، بخش مذكور بنا به تصويب دولت، تبديل به يك شهرستان به مركزيت آزادشهر شد. براساس آخرين تقسيمات كشوري، این شهرستان داراي 2 بخش، 3 شهر، 4 دهستان و 54 نقطه روستايي است.
نام و جمعیت آبادی های این شهرستان عبارتند از:
شهرستان آزادشهر 25343 91767
بخش چشمه ساران 4561 15524
شهرنوده خاندوز 915 3032
دهستان چشمه ساران 2985 9908
روستاها
رحيم‌آباد 36 121
رودبار 86 230
قشلاق 28 80
نرگسچال 40 117
حاجي‌آباد 21 65
معصوم‌آباد 21 57
اسلام آباد قشلاق 18 57
خوش ييلاق 77 230
فارسيان 612 2109
مهدي‌آباد 47 139
تيل‌آباد 104 325
غزنوي 12 55
سيب چال 138 476
محمد علي‌آباد 232 743
كاشيدار 434 1498
وامنان 484 1477
نراب 595 2129
دهستان خرمارودجنوبي 661 2584
روستاها
سوسرا 286 1046
زمستان یورت - -
سراي محمدحسين 91 323
پادگان نظامي نوده 20 325
وطن 261 880
بخشمركزی 20797 76241
شهرآزادشهر 10994 39484
شهرنگين شهر 2076 7858
دهستان خرمارودشمالي 3694 13016
روستاها
سركهريزا 83 268
سيدآباد 441 1496
نيلي 288 1167
ازدارتپه 938 3296
تيلان 218 779
خاندوزسادات 348 1238
اكبرآباد 340 1181
فاضل‌آباد 459 1647
كوه ميان 125 413
مرزبن 454 1531
دهستان نظام آباد 4033 15883
روستاها
قورچاي 945 3655
نظرچاقلي 203 813
آقچلي قرخلر 66 228
مزرعه مختارزاده 13 52
پشمك طوق تميش 148 523
تاتاربايجق 262 926
آقچلي عليا 95 362
صاتلق باي زيتونلي 110 404
عطابهلكه 124 487
مزرعه يزداني 101 397
حاجي نبي گل‌چشمه 295 1152
وحدت - حاجي نبي دو 43 203
سبزواري ها 200 775
گل‌ها 101 368
بهرام صوفي 33 122
ممي اقچلي 65 320
ارازتقان 114 482
احمد آباد 191 875
قزلجه آق امام 623 2535
جلال آباد 299 1129
ناهمواري‌هاي اين شهرستان را مي‌توان به سه قسمت كوهستاني، كوهپايه‌اي و جلگه‌اي تقسيم كرد. بيشترين فضاي كالبدي اين شهرستان را مناطق كوهستاني - كه در بخش جنوبي واقع شده‌اند - دربرگرفته است. شيب زمين از ارتفاعات به سوي جلگه، از جنوب به شمال است. ارتفاعات اين شهرستان دنباله‌ي رشته كوه‌هاي سراسري البرز است كه بر اثر حركات كوه‌زايي آلپي دوره‌ي ترشياري به وجود آمده و در دوره‌ي كواترنر، تحت‌تأثير فرسايش، بدين صورت درآمده‌اند.
نواحي كوهپايه‌اي از رسوبات ريز و درشت و به شكل مخروط‌افكنه‌هاي كوچك و بزرگ تشكيل شده است. در اين نواحي، به دليل نفوذپذيري خاك، سفره‌هاي زيرزميني داراي منابع آب فراوان است که به صورت چاه، قنات و چشمه مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرند. در اين منطقه، نواحي پست و جلگه‌اي، به دلیل عقبنشيني درياي خزر، فرسايش شديد آبي و تراكم آبرفت رودها، زمین‌های جلگه‌اي نسبتاً هموار به وجود آورده است كه در آن کشاورزی انجام می‌شود.
آب و هواي شهرستان آزادشهر تحت‌تأثير عوامل گوناگون، از جمله رشته كوه البرز و ارتفاعات آن، درياي خزر، عرض جغرافيايي، بادهاي شمالي، غربي و محلي و پوشش گياهي جنگلي، از تنوع بسیاری برخوردار است، به طوري كه در بخش ارتفاعات، با آب و هواي كوهستاني (سرد و معتدل)، بخش كوهپايه‌اي و داخل دره‌ها، معتدل و مرطوب و در مناطق پست جلگه‌اي، معتدل مديترانه‌اي با زمستان معتدل و تابستان گرم و خشك رو به رو است. از نظر بارش، اين شهرستان در همه مناطق، شرايط يكسان نداشته، به طوري كه ريزش جوي شهر آزادشهر در سال 1380 برابر 498 ميلي‌متر، در نواحي جنگلي 4/860 ميلي‌متر و در روستاهاي مناطق كوهستاني، 8/367 ميلي‌متر بوده است. بيشترين ميزان بارش در فصول پاييز و زمستان و كمترين ميزان آن در تابستان است. همچنين با نزديك شدن به ارتفاعات، دما كاهش می‌یابد، تا جايي كه در ارتفاعات 2000 متر، به طور متوسط، دما به 74/5 درجه سانتي‌گراد مي‌رسد.
این شهرستان از منابع آبي خوبي نیز برخوردار است. مهم‌ترين منبع تأمين‌كننده‌ی آب اين شهرستان، رودخانه‌ي خرمارود (يكي از شاخه‌هاي پر آب گرگان‌رود) است. آب این رودخانه، علاوه بر تأمين مصارف كشاورزي و تغذيه‌ي آب‌بندان‌هاي پايين‌دست، آب آشامیدنی شهرهاي نوده خاندوز و آزادشهر را نيز فراهم می‌کند.
جمعيت شهرستان آزادشهر بر اساس آخرين سرشماري در سال 1389، برابر 21443 خانوار و 95293 نفر، بعد خانوار 445/4 نفر و تراكم نسبي جمعيت، برابر 109 نفر در هر كيلومترمربع بوده است.
از كل جمعيت موجود در سال 1389، 6/44 درصد آن در 130 نقطه‌ی روستايي و 4/55 درصد باقيمانده در 3 شهر آزادشهر، نوده خاندوز و نگين شهر ساكن هستند.
نسبت جنسي در اين شهرستان در سال 1389 برابر با 2/102 بوده است، يعني به ازاي هر 1000 زن در اين شهرستان، 1022 مرد زندگي می‌کند. از مجموع كل جمعيت شهرستان، 54/50 درصد را مردان و 46/49 درصد ديگر را زنان تشكيل مي‌دهند. همچنین از كل جمعيت 6 ساله و بالاتر، 8/88 درصد آن‌ها باسواد و بقيه بي‌سواد بودند. درصد باسوادي در بين مردان 3/93 و در ميان زنان 1/80 درصد بوده است.
در طول زمان، اين شهرستان مهاجرين زيادي را پذيرفته است. اين مهاجرين به دو گروه تاريخي با قدمت بسيار طولاني و مهاجرين جديد كه از سال‌هاي 1345 به بعد به اين سرزمين مهاجرت كرده‌اند، تقسيم مي‌شوند. از گروه‌هاي مهاجرين تاريخي مي‌توان به ترك‌ها، كردها و تركمن‌ها اشاره کرد. از مهاجرين جديد مي‌توان سيستاني‌ها، بلوچ‌ها، شاهرودي‌ها، كاشمري‌ها، سبزواري‌ها را نام برد. 77 درصد مردم اين شهرستان فارس و بقيه ترك، تركمن و كرد هستند.
اقتصاد شهرستان آزادشهر بر پایه كشاورزي است. اين شهرستان به سبب وجود خاك حاصلخيز، منابع آب فراوان و تنوع اقليمي، انواع محصولات کشاورزی و باغي در آن كشت مي‌شود.
مهم‌ترين محصولات کشاورزی اين شهرستان عبارتند از: گندم، سويا، کلزا، جو، شلتوك، سيب زميني، پنبه و ... . از جمله محصولات باغی می‌توان به هلو و مركبات اشاره کرد.
علاوه بر كشاورزي، وجود 29فقره واحد صنعتي فعال، 7 معدن زغال‌سنگ فعال (قشلاق، زمستان يورت، غرب كلات، شرق کلات، وطن 2، چشمه‌ساران و نرگسچال)، يك معدن سنگ نسوز و يك معدن آهکی، بر اهمیت اقتصادی این شهرستان افزده است. همچنين وجود صنايع دستي مانند قالي‌بافي و پشتي در بين تركمانان و صنايع پارچه‌بافي در ديگر مراكز روستايي، از جمله فعالیت‌های اقتصادي اين شهرستان به شمار مي‌رود.
در این شهرستان، به دلیل حاصلخیز بودن زمین‌ها، کشت انواع نباتات علوفهای و پرورش انواع دام و طیور، زنبور عسل و کرم ابریشم رایج است. این شهرستان با سطح زیر کشت 23896 هکتار تولید نباتات علوفهای برای 77287 رأس دام و 163356 واحد دامی، توانسته 1169 تن گوشت قرمز، 2495 تن گوشت سفید، 308 تن شیر و 150 تن تخم‌مرغ در سال 1386 تولید کند. علاوه بر آن، تولید 34 تن عسل و 9000 کیلوگرم پیله کرم ابریشم از دیگر محصولات این شهرستان است.
وجود جنگل و استفاده از چوب‌هاي جنگلي و گياهان دارويي و مراكز اكوتوريستي اين شهرستان، مي‌تواند سهم بسیاری در توسعه‌ي اقتصادي داشته باشد. اين شهرستان داراي 37179 هكتار عرصه‌ي جنگلي، 70 هكتار پارك جنگلي طبيعي، 2500 هكتار فضاي سبز و 2760 هكتار ذخيره‌گاه‌هاي جنگلي است.
منابع:
• آمارنامه استان مازندران. (1373). سازمان مديريت و برنامه و بودجه استان مازندران.
• آمارنامه كشاورزي سال زراعي80-1379. سازمان جهاد كشاورزي استان گلستان.
• ابن‌اسفنديار، محمدبن حسن. (1389). تاریخ طبرستان. (تصحيح عباس اقبال و به اهتمام محمد رمضاني). تهران: اساطير.
• سالنامه آماري استان گلستان 1388. (1389). گرگان: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گلستان.
• سالنامه آماري استان گلستان 1383. (1384). گرگان: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گلستان.
• سعیدی، محمدعلی. (1364). تاریخ رامیان و فندرسک. [بي‌جا]: مؤلف.
• شعباني، خليل. (1380). جغرافياي استان گلستان. تهران: سازمان چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران.
• شعباني، خليل. (1381). آب و هوا و اقليم محور ناهارخوران و زيارت (فصل اول: طرح محيطي منطقه گردشگري محور ناهارخوران زيارت). استانداري گلستان.
• قورخانچي. محمدعلي. (1360). نخبه سيفيه. (به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان). تهران: تاريخ ايران.
• کتابچه آمار و اطلاعات عملکرد سال 84. سازمان جهاد كشاورزي استان گلستان.
• مرعشي، سيدظهيرالدين. (1363). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. (به اهتمام برنهارد دارن). تهران: گستره.
• معطوفی، اسدالله. (1390). معرفی تپه‌های باستانی و تاریخی گرگان و استرآباد. گرگان: مختومقلی فراغی.
• معيني، اسدالله. (1344). جغرافیا و جغرافياي تاريخي گرگان و دشت. تهران: شركت سهامي طبع كتاب.
• نشريه آماري سال زراعي 85-1384. سازمان جهاد كشاورزي استان گلستان.