محمدحسن بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
محمدحسن بن محمدجعفر شريعتمداري
1249-1314هـ.ق.
«شيخ محمدحسن بن محمدجعفر شريعتمداري استرآبادي»، در اواسط شوال سال 1249هـ.ق. در بيت علم و ادب ديده به جهان گشود. پدرش هنگام ولادت محمدحسن، در «کربلا» ساکن بود. از اين‌رو تولد وي نيز در «کربلا» روي داد.
محمدحسن، دو ساله بود که پدرش عازم «ايران» گرديد. او نيز همراه پدر رهسپار «ايران» شد. اين سفر به دليل اقامت پدرش در شهرهايي چون: «کرمانشاه»، «تهران»، «ساري»، «استرآباد» و «مشهد»، حدود دو سال به طول کشيد.
سال 1253هـ.ق.، شيخ محمدحسن به چهارسالگي رسيده بود که تحصيل را نزد والد گرامي‌اش آغاز کرد.
او نخست قرآن را آموخت و بخشي را حفظ کرد. سپس کتاب «اصل الاصول» پدرش را که در اعتقادات و به زبان فارسي بود، آموخت و حفظ کرد.
شيخ محمدحسن مقدمات عربي و علوم نقلي و عقلي را تا چهارده سالگي به پايان برد و فقه و اصول فقه را نيز نزد پدر خود شروع نمود. تا سال 1263هـ.ق. که پدرش زنده بود، از محضر وي بهره برد. پس از آن به عتبات عاليات سفر کرد و از محضر استادان بزرگ آن حوزه، مانند: «شيخ مرتضي انصاري»، «شيخ مشکور حلولاوي»، «شيخ محسن خنفر» و «شيخ راضي» استفاده کرد.
محمدحسن شريعتمداري در 23 سالگي به درجه‌ي اجتهاد نايل گشت. وي صورت اجازه اجتهاد از استادان خود را در کتابش «مظاهر الآثار» آورده است.
وي پس از نيل به درجه‌ي اجتهاد، به وطن خويش، «ايران»، بازگشت و در «تهران» رحل اقامت افکند. او در «تهران» به اقامه‌ي نماز و انجام امور شرعي، همراه با تحقيق، تاليف و تدريس اشتغال داشت تا اينکه به سال 1318هـ.ق. در «تهران» جان به جان آفرين تسليم کرد و در مقبره‌ي موقوفه‌ي خانوادگي در حرم «شاه‌عبدالعظيم» به خاک سپرده شد.
آثار:
همان‌گونه که از نام اين اثر مشخص مي‌گردد، کتاب در بيان مسائل اعتقادي است. مولف پس از برشمردن فرقه‌هاي اسلامي، براساس ادله‌ي نقلي و عقلي، فرقه‌ي «ناجيه» را معرفي کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي شخصي و خانوادگي شريعتمداري نزد «شيخ محمود شريعتمداري» در «سبزوار»، به خط مولف، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. اساس الاحکام في شرح شرائع الاسلام
«شرايع الاسلام» از آثار بسيار مشهور محقق حلي است. بسياري از علما و دانشمندان، کتاب شرايع را متن درسي قرار داده و شروح و حواشي زيادي بر آن نگاشته‌اند.
شيخ محمدحسن شريعتمداري نيز آن را با عنوان فوق و در چهار جلد شرح کرده است.
ظاهراً اين شرح ناتمام مانده است؛ زيرا جلد چهارم آن شامل بحث خيارات، بيع، صرف، اجاره و غصب است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي از هر جلد در کتابخانه‌ي خانوادگي شريعتمداري نزد فرزندش «شيخ محمود شريعتمداري» در «سبزوار»، به خط مولف، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. بيان المرام (شرح فوائد الصمديه)
مولف در سن 15 سالگي مبادرت به شرح کتاب «صمديه» «شيخ بهايي» نموده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. تحفة الممالک في ترکيب الفية ابن‌مالک
«تحفة الممالک»، در علم نحو است. همان‌طور که از نامش هويداست، «الفيه‌ي ابن‌مالک» را توضيح و شرح کرده است.
وي اين اثر را در دوازده سالگي نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
احتمالاً نزد فرزندانش 1 نسخه‌ي خطي از آن موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. حاشيه بر الحاشية علي تهذيب المنطق
حاشيه‌اي است که بر «حاشيه‌ي تهذيب المنطق» نگاشته است. «آقابزرگ» به نقل از «فهرس تصانيف» مولف، آن را در زمره‌ي آثارش برشمرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به‌نظر مي‌رسد «آقابزرگ» نسخه‌اي از آن را ديده است؛ زيرا شرح‌حال مولف را به نقل از جلد اول آن آورده است.
گويا اثري است مفصل در پنج جلد در کليات علم رجال، و شرح‌حال اصحاب، تابعين، راويان و محدثان.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
7. رساله في ادعية الوبا و الطاعون
شيخ محمدحسن در اين اثر دعاهاي وبا و طاعون را نقل کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً 1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي شخصي فرزندش شيخ محمود استرآبادي موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
8. رسالة في التحميد و التسمية و ما يتعلق بها من المسائل الادبية
شيخ محمدحسن اين کتاب را در عنفوان جواني و به سال 1268هـ.ق. در موضوع ادبيات نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. رسالة في سند دعاء الخضر (دعاي کميل) و بيان اعتباره
مولف در اين اثر به اعتبار و سند دعاي خضر و دعاي کميل پرداخته و نيز فصلي در فضايل «کميل بن زياد» نوشته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي شخصي فرزندش «شيخ محمود شريعتمداري» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين تفسير به زبان عربي و ظاهراً ناتمام است؛ زيرا در يک مجلد از آن، که در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» موجود است، بخشي از متن و مقدمات تفسير را مي‌توان مشاهده کرد.
شيخ محمدحسن در اين تفسير از روايات و احاديث ائمه‌ي اطهار عليهم السلام بهره برده و آنها را در ذيل تفسير آيات نقل کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7636 در 217 برگ، جلد اول، ظاهراً به خط مولف، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به مدخل «نصرة المستبصرين» مراجعه شود.
به مدخل «مستقصي المرام» مراجعه شود.
به مدخل «اساس الاحکام» مراجعه شود.
به مدخل «بيان المرام» مراجعه شود.
15. شرح کتاب العقل و الجهل من الکافي
شيخ محمدحسن شريعتمداري اين شرح را بر کتاب عقل و جهل «کافي» نگاشته است. اما بنا به گزارش «آقابزرگ»، ظاهراً ناتمام است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
16. کتاب مستوعب النسب من غرائب الکتب
از اين اثر مرحوم «آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» در کتاب «الاجازة الکبيرة» خبر داده است.
موضوع آن علم انساب و مشايخ آن و طرق ارتباط مولف بر ريشه‌هاي آن علم است.
نسخه‌هاي خطي:
مرحوم «آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» در اثر ياد شده از وجود آن در نزد خودش گزارش داده است. ليکن در فهرست‌هاي نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي آن مرحوم به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
17. کشف الحجاب في ذبائح اهل الکتاب
«آقابزرگ» به نقل از کتاب «مظاهر الآثار» مولف، گزارش مي‌دهد که وي شرح مختصري از کليه‌ي اديان و مذاهب از زمان حضرت آدم تا خاتم (ص) و از آن زمان تا زمان حيات مولف، آورده و به ذبايح آنها اشاره کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر در موضوع علم اصول فقه است. اما گزارش دقيقي از محتواي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
شيخ محمدحسن شريعتمداري اين کتاب را در سن بيست و سه سالگي آغاز کرده و تا احکام آب چاه نگاشته است.
وي در مقدمه‌ي کتاب مي‌گويد: به‌نظرم رسيد که آرا و نظريات اصحاب «شيعه» را در مسايلي که باهم اختلاف دارند، جمع کنم؛ در حالي که في الجمله اشاره به مدارکش بشود و نيز مذاهب مخالفين، از «اهل‌سنت» ذکر شود. و آنچه اجماع اهل طائفه‌ي محقه بر آن قرار گرفته است، روشن گردد.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً «آقابزرگ» يک نسخه از آن را ديده است؛ زيرا در گزارش خود از اجازه‌ي «شيخ راضي نجفي» به مولف و تصريح وي بر اجتهاد مولف را خبر داده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اثري است کشکول مانند که مطالب گوناگوني را به زبان عربي و فارسي نگاشته است.
وي مباحث ارزشمند اثر خود را با عناوين «کنز، کنز» مرتب ساخته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر که ظاهراً به دليل فقدان نام، «مجموعة ثالثة» ناميده شده است، شامل علوم و مباحث متفرقه است.
مولف از واجب نفسي و غيري و آثار آنها، شک‌هاي نماز، روايات روزه، روزه‌ي ماه رمضان و تعريف و حقيقت آن، مقدمه در علم کلام، فرق بين حکمت و عرفان و موسس اين دو علم، رد بر صوفيه و عقايدشان و اخباري که در مورد آنان وارد شده است، اسامي زهاد و پيروان پيامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار عليهم السلام و حقوق و قوانين عادلانه در ارتباط با سلطان و رعيت، سخن گفته است. کليه‌ي مطالب به زبان فارسي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي شخصي فرزندش «شيخ محمود شريعتمداري» در «سبزوار» به خط مولف موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
در اين مجموعه چند رساله ناقص و ناتمام از مولف وجود دارد. برخي از اين رساله‌ها عبارت‌اند از:
«رساله در منطق»، «رساله در شناخت قبله»، «شرح تشريح افلاک»، «شرح رساله الهيئة»، «شرح خلاصة الحساب» «شيخ بهايي».
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين مجموعه، مباحث فقهي و رجالي مانند: مسائل مصاهره در نکاح، مباحث عتق و ظهار و مسائلي که مورد اجماع اصحاب و فقها را دربرمي‌گيرد.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
24. مستقصي المرام في شرح تحرير الاحکام
«تحرير الاحکام» از آثار فقهي «علامه حلي» است. علماي زيادي آن را شرح کرده و نظر خود را نيز بر آن اضافه نموده‌اند. شيخ محمدحسن نيز به بهانه‌ي شرح آن، فقه را به طور مفصل مورد بحث قرار داده است.
بنا به گزارش «آقابزرگ»، جلد اول آن فقط تا مبحث آب‌ها را شامل مي‌گردد. ليکن مولف يک مقدمه‌ي بسيار طولاني در علم فقه و مسائل مربوط به آن نگاشته است. از اين رو کتاب بزرگي شده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
25. مظاهر الآثار في دقائق متون الاخبار
اين کتاب از آثار مهم شيخ محمدحسن شريعتمداري استرآبادي است. وي در «مظاهر الآثار» مباحث مفصل و ارزشمندي از حقايق و معارف و فضايل «اهل‌بيت» عصمت و طهارت (ع)، سيره‌ي بزرگان و شرح احوال خانواده و خودش را بيان کرده است.
کتاب در پنج مجلد بزرگ است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي مرحوم «مجتبي مينوي» در «تهران» به خط مولف موجود است.
1 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء ميراث اسلامي قم» به شماره‌هاي 2679، 2680، 2688، 2689، 2690 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
26. معراج المومنين (شرح الفيه) (شرح نفليه)
مولف در اين اثر ضمن شرح کتاب «الفيه» و نفليه شهيد اول»، واجبات و مستحبات نماز را مورد بحث قرار داده است.
هزار مسئله در واجبات و سه هزار مسئله در مستحبات نماز، همراه با نوافل را بيان کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي شخصي فرزنش «شيخ محمود شريعتمدار استرآبادي» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
27. نصرة المستبصرين في شرح تبصرة المتعلمين
مولف اين اثر فقهي ناتمام را براي فرزندش «شيخ محمود» نگاشته است. وي به سال 1316هـ.ق. و در اواخر عمرش آن را تا مباحث آب مطلق و مضاف تدوين کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
احتمالاً 1 نسخه‌ي خطي از اين اثر در کتابخانه‌ي شخصي فرزندش «شيخ محمود شريعتمداري» موجود باشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
28. ينابيع العقول في علم الاصول
اثر نسبتاً کاملي است از مولف در علم اصول فقه که در سه مجلد پايان برده است.
جلد اول شامل مباحث الفاظ، جلد دوم مباحث علم ظن و شک و جلد سوم مباحث استصحاب است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به‌نظر مي‌رسد مولف آثار ديگري نيز دارد. ليکن به دليل اينکه اين آثار نزد فرزندان و نوادگان وي پراکنده شده است، گزارش درستي از آنها در فهرست‌ها نيامده است.
گفتني است، نويسنده‌ي «معجم رجال الفکر و الادب في النجف» به اشتباه آثار «شيخ محمدجعفر شريعتمدار» را در زمره‌ي کتاب‌هاي فرزندش شيخ محمدحسن شريعتمداري آورده است.
منابع:
اثرآفرينان 3/336؛ الاجازة الکبيرة 460؛ اختران فروزان ري و تهران 295؛ اعيان الشيعة 9/141؛ دائرة المعارف تشيع 2/108؛ الذريعة 1/18، 98، 125، 987 و 2/4، 397 و 3/183، 321، 472 و 6/60 و 10/109 و 11/47، 141 و 12/235 و 13/109، 134، 370 و 16/178 و 18/26 و 20/14-15، 95، 109، 174 و 21/13، 15، 161-162، 234 و 24/177 و 25/289؛ ريحانة الادب 3/210-211؛ زندگاني و شخصيت شيخ انصاري 270؛ شرح‌حال رجال ايران 6/224؛ طبقات اعيان الشيعة (نقباء البشر) 1/391-392؛ فرزانگان مازندران 1/52؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 494؛ فرهنگ رجال و مشاهير تاريخ معاصر ايران 1/359؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل شريعتمدار) 352؛ الماثر و الآثار 1/215؛ مرآة الشرق 1/510-511؛ مرزداران فقاهت 225؛ مصادر الفرق الاسلامية 1/31؛ مصفي المقال 136؛ معارف الرجال 2/239؛ معجم التراث الکلامي 1/134 و 4/379-380؛ معجم المولفين 3/232؛ معجم رجال الفکر و الادب في النجف 1/119؛ مکارم الآثار 1/92 و 4/1349-1350.