محمدقاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
محمدقاسم بن غلامعلي هندوشاه استرآبادي
960-1023هـ.ق.
مورخ، پزشک، شاعر و اديب سده‌ي يازدهم هـ. ق.، «محمدقاسم بن غلامعلي هندوشاه استرآبادي»، متخلّص به «فرشته» در شهر «استرآباد» ديده به جهان گشود.
کودکي را در زادگاهش گذراند و مقدمات فارسي را فراگرفت. در جواني همراه خانواده به «هند» هجرت کرد و در «احمدنگر» ساکن شد.
چون پدرش تعليم فرزند «نظامشاه» را به عهده گرفته بود، محمدقاسم نيز با دربار آشنا گرديد و تا مقام رياست نگاهبانان سلطنتي، پيش رفت.
او پس از مدتي به دربار «عادلشاه» در «بيجاپور» رفت و از طرف «سلطان ابراهيم ثاني»، مشهور به «عادلشاه» (987-1035هـ.ق.) مامور نوشتن تاريخ دربار سلاطين «هند» شد.
محمدقاسم با استفاده از کتابهاي زيادي، تاريخ خود را شروع کرد و به سال 1015هـ.ق. آن را به پايان برد. وي کتاب خود را به نام «سلطان ابراهيم»، «گلشن ابراهيمي» نام نهاد.
پس از آن از طرف «عادلشاه»، به سفارت نزد «جهانگير پادشاه» (1014-1037هـ.ق.) به «لاهور» رفت و مدتي در آنجا ماند.
آثار:
1. اختيارات قاسمي (دستور الاطباء)
کلمه‌ي «اختيارات» اصطلاحي است که در علم نجوم و پزشکي، کاربرد دارد. محمدقاسم استرآبادي در علم پزشکي کتابي با عنوان «اختيارات قاسمي» نوشته است.
اين کتاب در برخي فهرست‌ها، با عنوان «دستور الاطبا» شناخته مي‌شود. پزشکان متعددي در باب طب با عنوان «دستور الاطبا» کتاب نوشته‌اند.
«دستور الاطبا يا اختيارات قاسمي» در يک مقدمه، دوازده مقاله و يک خاتمه، مرتب شده است.
در برخي نسخه‌ها، در سه مقاله تنظيم شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/5521 در 215 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي عراق»، بخش مخطوطات طب، صيدله و بيطره، به شماره 4507 در 242 صفحه، کتابت سال 1209هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد» «پاکستان» به شماره 3282 در 128 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 3512 در 413 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 1308 در 134 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 7/4497 موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 1431، شماره 9988 در 191 برگ و شماره 3520 در 147 برگ موجود است.
بيش از 10 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌هاي «پاکستان» موجود است که در فهرست مشترک نسخه‌هاي خطي فارسي «پاکستان» مي‌توان يافت.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. تاريخ فرشته (گلشن ابراهيمي) (گلزار ابراهيمي)
نام اصلي اين کتاب «گلشن ابراهيمي» است. مولف اين کتاب را به نام «عادلشاه، سلطان ابراهيم ثاني»، متوفاي 1035هـ.ق. نگاشت. او پس از نگارش اين اثر، به سفارت نزد «جهانگير شاه» به «لاهور» رفت. مدتي در آنجا ماند و در اين مدت مطالبي بر کتابش افزود.
محمدقاسم هندوشاه، سپس کتابش را تجديد کرد و مطالب آن را دوباره نوشت و نامش را «نورس نامه» نهاد.
باوجود اين در ميان پژوهشگران، به «تاريخ فرشته» شهرت يافت.
اين کتاب در چهار مجلد است. جلد اول از آغاز تاريخ تا زمان «بابريان» را شامل مي‌گردد. جلد دوم از «بابر» تا «عادل‌شاهيان». جلد سوم از «عادل‌شاهيان» تا «نظام شاهيان» و جلد چهارم شامل «قطب شاهيان»، «عمادشاهيان» و «بريدشاهيان» است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 727 در 593 برگ، کتابت سال 1110هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 8187 در 455 برگ، کتابت سال 1245هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 12 در 538 برگ، شماره 13 در 572 برگ و شماره 14 در 366 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 954-فر-ف1 در 446 برگ، کتابت سال 1141هـ.ق. و شماره 954-فر-ف2 در 8 برگ، کتابت سال 1018هـ.ق.، با عنوان «تتمه تاريخ فرشته» موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 466 در 480 برگ و شماره 467 در 402 صفحه، کتابت سال 1210هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو شرق‌شناسي ابوريحان بيروني» «تاشکند» به شماره 864 در 105 برگ، کتابت اواخر سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه ملي جمهوري چک (پراگ)» به شماره XVIII B133 در 508 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي نيز در يکي از کتابخانه‌هاي «کشمير» به شماره 2190 در 53 برگ، کتابت سال 1018هـ.ق. موجود است. اين نسخه ناقص است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد» «پاکستان» در 850 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 9618، شماره 6277 در 520 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 4483 در 257 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 3776 در 498 برگ، کتابت سال 1233هـ.ق. و شماره 4485 در 512 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره 10-6-1970 در 2 مجلد و 12+674+684 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي خيرپور» «پاکستان» به شماره 9/297ف.ر.ش. در 773 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 9/397 در 682 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره 2-1/87-1965 در 2 مجلد، 568+552 صفحه، کتابت سال 1207هـ.ق. و شماره 418-NM در 980 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 14201 در 263 برگ و شماره 13640 در 480 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 920م در 542 برگ، شماره 1676م در 6 برگ و شماره 1845م در 434 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آرشيو ملي هند» در «دهلي نو» به شماره 1/486 در 810 صفحه، مجلد اول و شماره 2/486 در 730 صفحه، مجلد دوم موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 437- C در 593 برگ، کتابت سال 1246هـ.ق. و شماره 438-C در 728 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
تاريخ فرشته بارها چاپ شده است. يکي از اين چاپ‌ها متعلق به انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگي «تهران» به سال 1387 در 4 جلد و بار ديگر در «قم» و با تصحيح «غلامحسين منافي» به سال 1389 چاپ شد.
پيش از چاپ آن در «ايران»، سال‌هاي 1247، 1281 و 1290هـ.ق. در «هند» و شهرهاي «پونه»، «لکهنو» و «کانپور» چاپ شده است.
تاريخ فرشته به زبان‌هاي انگليسي، اردو و پشتو ترجمه شده است. نسخه‌هاي خطي و چاپي از اين ترجمه‌ها در کتابخانه‌هاي مختلف موجود است.
همان کتاب «اختيارات قاسمي» است. به آن مدخل مراجعه شود.
اشعار فارسي محمدقاسم بن غلامعلي هندوشاه استرآبادي در مجموعه‌اي با عنوان «ديوان فرشته» جمع‌آوري شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/13938 در 158 برگ، کتابت سال 1251هـ.ق. موجود است.
ظاهراً 3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره‌هاي 1779، 2749 و 4104، بدون تشخيص ناظم و شاعر آن، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين شرح به زبان فارسي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2016 در 101 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
محمدقاسم استرآبادي، در زمينه‌ي طب چند اثر دارد. يکي از آنها را پيش‌تر با نام «اختيارات قاسمي» شناسانديم. اين اثر نيز با عنوان «طب الائمة» از ديگر آثار وي در طب سنتي و اسلامي به زبان عربي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 2069 در 302 برگ، کتابت سال 1076هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به‌نظر مي‌رسد اين اثر همان «ديوان فرشته» است؛ زيرا آغاز آن مشابه با آغاز ديوان وي است. ليکن در کتابخانه‌اي که آن را فهرست کرده است، با اين عنوان معرفي شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 4/115 در 3 برگ، کتابت سال 1259هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً نام ديگر «تاريخ فرشته» است.
در واقع، همان کتاب «تاريخ فرشته» است که با عنوان «گلشن ابراهيمي» نيز شناخته مي‌شود. به مدخل «تاريخ فرشته» مراجعه شود. تحرير ديگري از اين اثر، با عنوان «نورس نامه» معرفي مي‌شود.
بازنگري و تجديد تاليف «تاريخ فرشته» است. محمدقاسم فرشته، پس از نوشتن تاريخ فرشته، در آن تجديد نظر کرد و با اضافاتي، مجدداً با عنوان «نورس نامه» عرضه شد. ليکن ميان مردم با همان عنوان «تاريخ فرشته» شهرت يافت.
در هر حال استرآبادي، نورس نامه را در يک مقدمه، دوازده مقاله و يک خاتمه تنظيم کرده است. مقدمه در شرح ظهور اسلام است. مقالات به ترتيب شامل: سلاطين «لاهور»، پادشاهان «دهلي»، شاهان «دکن»، «گجرات»، «مالوه»، «خانديس»، «بنگاله»، «ملتان»، «سند»، «کشمير»، «مليسبار» و مشايخ «هند» است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه سالار جنگ» به شماره 2/193 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثرآفرينان 4/275-276؛ الاعلام بمن في تاريخ الهند من الاعلام 2/640؛ اعلام الهند 2/427؛ تاريخ ادبيات فارسي 5/733؛ تاريخ ادبيات مسلمانان پاکستان و هند 2/505؛ تاريخ تذکره‌هاي فارسي 1/732-733؛ تذکره‌ي روز روشن 617؛ الذريعة 3/272-273 8/150 و 9/824 و 18/223 و 22/50 و 24/369؛ ريحانة الادب 3/211 و 4/328-329؛ فهرست کتابهاي چاپي فارسي 2/2757-2758؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 6/4708؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 5/3450؛ کاروان هند 1/سي و شش-سي و نه، 180، 249، 446، 562، 638، 673، 794 و 2/1341، 1343-1344؛ مجمع الخواص 140؛ مطلع الانوار 596؛ مورخين هند 17؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 4/896-897.