سیدمحمد مومن بن علی حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد محمدمومن بن علي حسيني استرآبادي
000-1034هـ.ق.
«مير محمدمومن بن سيد اشرف‌الدين» يا «شرف‌الدين علي حسيني استرآبادي»، حکيم، معمار، شاعر و اديب اوايل سده‌ي يازدهم هـ. ق.، عالم و دانشمند دوره صفوي و خواهرزاده‌ي «ميرفخرالدين سماکي» است.
«شاه تهماسب» او را براي آموزش فرزندش «شاهزاده حيدر ميرزا» انتخاب کرد. اما پس از درگذشت «شاه تهماسب» و کشته شدن «حيدر ميرزا»، به سال 989هـ.ق.، سيد محمدمومن از ترس جان به «هندوستان» گريخت.
«قطب‌شاهيان» در «هندوستان» از وي استقبال کردند. «سلطان ابراهيم قطب‌شاه» (957-985هـ.ق.) در «دکن» سيد محمدمومن را نواخت. پس از وفات وي، جانشينش، «محمدقلي قطب‌شاه» (989-1020هـ.ق.) محمدمومن استرآبادي را مورد احترام قرار داد.
مير محمدمومن استرآبادي در دربار «قطب‌شاهيان» منصب صدارت را به دست آورد و منشا خدمات بزرگي شد.
از آن جمله شهر «حيدرآباد» را تاسيس کرد. و «گلکنده» را به خوبي اداره نمود. دايره و اموال خود را براي قبور مسلمانان وقف کرد که به «دايره‌ي ميرمومن» شهرت دارد.
باوجود اشتغال به کارهاي اجرايي و مديريتي، از تحقيق و تاليف بازنماند و آثار ارزشمندي از خود برجاي نهاد.
مير محمدمومن سرانجام به سال 1043هـ.ق. در «حيدرآباد» درگذشت و در دايره‌ي وقفي خودش مدفون گشت.
آثار:
کتاب «اختيارات قطب‌شاهي» به زبان فارسي است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سالار جنگ دکن» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. اوزان و مقادير (مقداريه) (ميزان المقادير)
مير محمدمومن اين اثر را با استفاده از کتابهاي پزشکي و فقهي، در بيان اوزان و مقادير شرعي نوشته است.
کتاب در يک مقدمه، يک فصل و يک خاتمه تنظيم شده است. مقدمه در بيان مقصود از تاليف اثر را به عهده دارد. فصل کتاب در دوازده مقدار مشهور سخن گفته و خاتمه شامل فوائدي در اين زمينه است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10376 در 151 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌‌آباد پاکستان» به شماره 2867 در 38 برگ، کتابت سال 1196هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 1/4430 در 95 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي او. ام. آل. آصفيه حيدرآباد» و 1 نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي سالار جنگ دکن» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتابي است در نثر فارسي.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعه اشعار مير محمدمومن است. وي کليه‌ي اشعار، غزليات، رباعيات، مراثي و قصايد خود را به دستور «محمدقلي قطب‌شاهي» گردآورده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سلطنتي» به شماره 484 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ديوان هند لندن»، کتابت سال 1142هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
پيش‌تر گفتيم که کتابي با عنوان «رجعت» براي مير محمدمومن بن علي نيز ثبت شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا اين اثر نيز در فن عروض است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
در مورد اين کتاب هم پيش‌تر گفتيم که به نام مير محمدمومن بن علي نيز ثبت شده است.
گفته مي‌شود که وي اين اثر را به سال 1007هـ.ق. نگاشته است.
«نصيراي همداني» بر اين اثر تعليق نوشته و نام آن را «لعل قطبي» نهاده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
آتشکده‌ي آذر 798؛ اثر آفرينان 1/243؛ اعلام الهند 2/523؛ الاعلام بمن في تاريخ الهند من الاعلام 2/642؛ اعيان الشيعة 10/46؛ تاريخ ادبيات در ايران 5/402؛ تاريخ ادبيات مسلمانان پاکستان و هند 5/376؛ تاريخ روابط پزشکي ايران و پاکستان 62؛ تاريخ زبان و ادبيات ايران در خارج از ايران 104؛ تاريخ عالم‌آراي عباسي 1/146؛ تاريخ فرشته 173؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/502 و 2/830؛ تحفه سامي 154؛ تذکره‌ي روز روشن 779؛ تذکره‌ي طلعت 215؛ حدايق السلاطين 207؛ دانشنامه ادب فارسي در شبه قاره 4/186؛ دايرةالمعارف تشيع 2/110-111؛ الذريعة 15/257، 382 و 20/118 و 23/325؛ روضة الصفا 5748؛ رياض العلماء 5/154؛ رياض العلماء 5/154؛ ريحانة الادب 6/34؛ شام غريبان 232؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 165؛ شعراي مازندران و گرگان 311؛ شمع انجمن 446؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 8/591-592؛ فرزانگان مازندران 1-395؛ فرهنگ ايران زمين 10/3، 408؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 4/2610-2611 و 5/3270، 3401؛ گلزار جاويدان 3/1461؛ مجمع الخواص 78؛ مطلع انوار 614؛ نشتر عشق 4/1374؛ نظم و نثر در زمان قطب‌شاهي 90؛ هفت اقليم 3/113.