محمدمهدی بن محمدشفيع استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
محمدمهدي بن محمدشفيع استرآبادي
000-1259هـ.ق.
فقيه، حکيم و متکلم بزرگ «شيعه»، «شيخ محمدمهدي فرزند شيخ محمدشفيع»، از دانشمندان پرتلاش سده‌ي سيزدهم هـ. ق. است.
محمدمهدي در «استرآباد» و در يک خانواده علمي قدم به هستي نهاد و هم در آنجا باليد. پس از آنکه مقدمات فارسي و عربي را فراگرفت، بخشي از سطح را نزد پدرش و استادان «استرآباد» طي کرد. آنگاه به «کربلا» مهاجرت نمود و در حوزه‌ي درس «سيد علي طباطبايي»، «صاحب رياض»، شرکت جست.
فرزند «محمدشفيع»، پس از چند سال تحصيل، به «ايران» بازگشت و در حوزه‌ي علميه‌ي «قزوين» که در آن زمان به دليل وجود «خاندان برغاني» از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بود، به تکميل تحصيلاتش پرداخت.
او مدارج عالي اجتهاد را نزد «شهيد ثالث» «ملا محمدتقي برغاني» و برادرانش «ملا محمدصالح برغاني» و «ميرزا عبدالوهاب قزويني» پيمود.
حکمت و فلسفه را از محضر آخوند «ملا آقا حکمي قزويني» آموخت. عرفان را از حوزه‌ي درس ملا علي برغاني استفاده کرد.
در اين زمان «شيخ احمد احسائي» به «ايران» سفر کرده بود و در «کرمانشاه» اقامت داشت. شيخ محمدمهدي با او مناظرات مکتوب داشت. اين سوال و جواب‌ها به‌صورت رساله‌ي مناظرات جمع‌آوري شده است.
پس از آن شيخ محمدمهدي به «هندوستان» کوچيد و از سوي «غازي‌الدين حيدر» مورد استقبال قرار گرفت. او در شهر «لکهنو» اقامت گزيد و کرسي درس برپا کرد.
محمدمهدي در «هندوستان» زعامت عامه‌ي «شيعيان» را به دست گرفت و مرجع بزرگ ديني آن سامان شد. وي تا زمان مرگ، تعداد زيادي شاگرد پرورش داد و آثار زيادي را تاليف کرد.
آثار:
1. اجوبة اسئلة الفقهية (جواب المسئلة الفقهية)
اين اثر در پاسخ به برخي پرسش‌هاي فقهي است که شيخ محمدمهدي استرآبادي براي رفع شبهات اخباري‌هاي نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. احسن الاقوال في تحقيق ما هو الراجح بالالفاظ عند تعارض الاحوال
کتابي است در اصول فقه که آن را در يک مقدمه و چند فصل و يک تتمه، به سال 1238هـ.ق. تاليف کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين کتاب به زبان فارسي و شايد در فقه است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 21 (52) در 69 صفحه موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
شيخ محمدمهدي احکام روزه را در چهارده فصل با عنوان «استحکام در مسائل صيام» به زبان فارسي نگاشته است. اين کتاب به سال 1243هـ.ق. تاليف شده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 65 در 42 صفحه و شماره 137 در 32 صفحه، کتابت سال 1223هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره 720-1961 در 82 صفحه، کتابت سال 1243هـ.ق. موجود است.
گفتني است که اين نسخه يا به خط مولف است و يا در همان سال تاليف از روي نسخه‌ي اصل مولف استنساخ شده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. الاستيقان في بيان ارکان الايمان (الايقان)
شيخ محمدمهدي زماني که در «ايران» و«قزوين» به تحصيل اشتغال داشت، اين اثر را در رد بر «شيخيه» و ادعاي آنان نگاشت.
ظاهراً کتاب به پايان نرسيده و ناتمام است. هم‌چنين کتاب ديگري به شيخ محمدمهدي استرآبادي نسبت داده‌اند که نام آن «الايقان في ارکان الايمان» است. با توجه به شباهت بسيار زياد نام اين دو اثر و اينکه هردو ناتمام هستند، احتمال اتحاد آنان زياد است. ليکن «آقابزرگ» کتاب دوم «الايقان» را به نقل از «نجوم السما» آخرين اثر مولف دانسته است.
اگر اين سخن صحيح باشد، نمي‌تواند همان کتاب «الاستيقان» باشد؛ زيرا کتاب اول را در جواني و در «ايران» نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
از ديگر آثار شيخ محمدمهدي استرآبادي در بيان اعتقادات است که اصول دين را به فارسي توضيح مي‌دهد.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
7. اعانة الباري في دفع شبهات الاخباري (عنايت الباري در ترديد شبهات اخباري)
شيخ محمدمهدي چند اثر در رد شبهات و ادعاهاي «اخباريان» نگاشته است. ظاهراً وي اين کتاب را پيش از مهاجرت به «هندوستان» نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتابي است در علم بلاغت.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. پنج حديث درباره‌ي جناب امير (ع) (شرح الاحاديث الخمسة)
همان گونه که از نام کتاب مشخص مي‌گردد، پنج حديث منتخب را که درباره‌ي فضايل و مناقب اميرالمومنين عليه السلام است، شرح و ترجمه کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
10. ثمرة الفؤاد في ترجيح الاجماع
به‌نظر مي‌رسد اين اثر همان رساله‌ي «ترجيح الشهرة المحققة علي الاجماع المنقول» مولف باشد؛ زيرا اين کتاب نيز در بيان ترجيح، ميان شهرتي است که محقق شده، بر اجماع منقول يا برعکس.
با وجود اين منابع شرح‌حال، هر دو کتاب را مستقل معرفي کرده‌اند.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
11. ترجمه جلد هشت بحارالانوار (مجاري الانهار)
ذيل عنوان «مجاري الآن‌هار» معرفي مي‌شود.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«رساله طهارت» اثري است درباره‌ي احکام طهارت، آب‌ها، وضوء، غسل، احکام اموات و ... که مولف آن را به زبان فارسي نگاشته است.
نام ديگر اين اثر «مهارت در رساله طهارت» است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 33 در 86 صفحه و شماره 138 در 356 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي خيرپور پاکستان» به شماره 719 در 120 صفحه موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
13. رسالة في ترجيح الشهرة المحققة علي الاجماع المنقول
رساله مختصري است که در مورد يک مسئله از مسائل اصول فقه بحث مي‌کند.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
از آثار فقهي شيخ محمدمهدي استرآبادي، در راستاي بيان احکام فقه است. او هر کدام از ابواب فقه را جداگانه نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
بيان احکام نماز به زبان فارسي است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 66 در 82 صفحه، کتابت سال 1246هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره 719-1961 در 99 صفحه، کتابت سال 1237هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي خيرپور پاکستان» به شماره 3/297 در 138 صفحه، کتابت سال 1237هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ذيل «مغانم الاصول» شناسانده خواهد شد.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتاب مختصري است در بيان حقيقت عدالت شرعي.
مولف آن را در دوازده فصل ترتيب داده است. وي ضمن توضيح معناي گناهان کبيره و صغيره، آنها را برشمرده و توبه از آنها و شيوه‌ي تحصيل عدالت شرعي را مورد توجه قرار داده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7640 در 29 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتاب «غرة الجبين» در بيان احکام نمازهاي پنج‌گانه روزانه و مسائل مربوط به آن است. مولف کتاب را به زبان عربي نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 324 در 256 صفحه موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
19. الظل الممدود
اين کتاب را «آقابزرگ» در زمره‌ي آثار شيخ محمد مهدي استرآبادي آورده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
20. فصل الخطاب في حجية ظواهر الکتاب
اين اثر به زبان عربي و بيان نظر مولف در خصوص يکي از مسائل اصول فقه، يعني حجية ظواهر قرآن است.
وي کتابش را به سال 1235هـ.ق. در «کرمانشاه» نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ميرحامد حسين» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. قسطاس العقول في قواعد علم الاصول (مغناطيس العقول) (مقناطيس العقول) (قساطيس العقول في قواعد علم الاصول)
اين کتاب نسبتاً مفصل، قواعد علم اصول را توضيح داده و يک کتاب مناسب در اين موضوع است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 3014 در 39 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 747 در 238 صفحه موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
يک کتاب فارسي است در بيان نوافل نماز و دعا و اذکار مستحب.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ترجمه‌ي مجلد هشتم کتاب «بحارالانوار» است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
24. المسائل در پاسخ به شيخ احمد احسايي
اثر ديگري است از شيخ محمدمهدي استرآبادي در پاسخ به سخنان و ديدگاه‌هاي «شيخ احمد احسايي».
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
25. مصداق الاجتهاد للاختبار جودة ما جمعه في الصدر و الفؤاد
اين کتاب در بيان مسائلي از اصول فقه، حديث، تفسير و علم کلام است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
26. مغانم الاصول في شرح معالم الاصول
همان‌طور که از نام کتاب مشخص مي‌گردد، شرحي است بر کتاب «معالم الاصول» «حسن بن زين‌الدين عاملي»، فرزند «شهيد ثاني».
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ذيل مدخل «قسطاس العقول» شناساند شد.
ذيل مدخل «قسطاس العقول» شناساند شد.
شرح يا حاشيه بر کتاب مطول است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
30. الموالد (الموائد) الهندية في الفوائد الجلية
اين اثر در بيان مسائلي از فلسفه‌ي اسلامي، کلام و حکمت است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 2/1118 موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ذيل مدخل «رساله طهارت» شناسانده شد.
32. نباريس الفرعيات في نواميس الشرعيات
اثر ديگر از شيخ محمدمهدي استرآبادي در بيان مسائل شرعي است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
33. نجم المومنين (نجم المومن) (نجوم المومنين)
کتاب «نجم المومنين» يا «نجوم المومنين» يا «نجم المومن» به زبان فارسي و پاسخ پرسش‌هايي است که از مولف شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 9577 در 37 برگ، با عنوان «نجم المومن» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 1/1118 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين کتاب را صاحب «نجوم السما» و «کشف الحجب» در شمار آثار وي آورده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
35. هداية السلطان في اصول الايمان
شيخ محمدمهدي اين اثر را در بيان عقايد و اصول دين نگاشته و به «سلطان نصير حيدر» هديه کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعلام الهند 2/556؛ اعيان الشيعة 10/68؛ تاليفات شيعه در شبه قاره هند 86؛ دايرةالمعارف تشيع 2/111؛ الذريعة 1/285 و 2/18، 19، 37، 181، 195، 220، 508 و 5/16 و 11/145 و 13/64 و 14/71-72 و 16/230 و17/9، 79 و 18/170 و 21/126، 293 و 22/121، 181، 224، 300 و 25/210؛ شرح‌حال علماي شيعه 419؛ طبقات اعلام الشيعة (الکرام البررة) 2/662؛ کشف الحجب و الاستار 26؛ فرهنگ رجال و مشاهير تاريخ معاصر ايران 1/360؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 4/2769؛ مرآة الشرق 2/1291؛ مطلع انوار 657؛ معجم التراث الکلامي 1/253، 340 و 5/333-334، 371، 463، 479؛ معجم الطبقات المتکلمين 5/189؛ معجم المولفين 12/60؛ نجوم السماء 395-397.