محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
محمدمهدي بن محمدنصير استرآبادي
(ميرزا مهدي خان منشي استرآبادي) /ح 1100-1180هـ.ق.
«ميرزا محمدمهدي فرزند محمدنصير»، مشهور به «ميرزا مهدي‌خان منشي»، ملقب به «منشي الممالک»، وزير و مشاور عالي «نادرشاه»، از دانشمندان، ادبا و بزرگان «استرآباد» است.
ظاهراً او در شعر، «کوکب» تخلّص مي‌کرد. هرچند برخي منابع، «کوکب استرآبادي» را شخصيتي غير از محمدمهدي خان دانسته‌اند.
پدرش «محمدنصير» يا «محمدنصر»، شخصيت ناشناخته‌اي است که از تبارش آگاهي زيادي در دست نيست. ليکن در تربيت فرزندش، سعي وافر کرده و يادگار لايقي برجاي نهاده است.
ميرزا مهدي منشي، سخن‌پردازي متبحر، وقايع‌نگاري چيره دست و ديوان‌سالاري برجسته و سياست پيشه بود.
او حدود سال 1100ـ.ق. در روستاي «باباگلين» «استرآباد» گام به گيتي نهاد. تحصيلاتش را در زادگاهش آغاز و هم در آنجا به پايان برد. ليکن استادان وي شناخته نشد. به‌نظر مي‌رسد پدرش بيشترين سهم را در پرورش وي داشته است. پس از آن شايد به دليل شهرت «اصفهان»، به علم و دانش، به آنجا سفر کرد و از حوزه‌ي درس و ادب بزرگان آن شهر بهره برد.
در هر حال، ميرزا مهدي يا محمدمهدي استرآبادي، چون به مقام بلند ادبي دست يافت، به دربار فرمانروايان راه يافت.
زماني که «نادرشاه» در سال 1142هـ.ق. به «اصفهان» وارد شد، او از سوي خود و هم‌شهريانش، به «نادرشاه» تهنيت گفت.
اين تهنيت نامه، مکتوب و بسيار اديبانه بود. پس از آن، وقتي نادر به فرمانروايي «خراسان» رسيد، مجدداً به او تهنيت گفت. ظاهراً از همين زمان به بعد ملازم نادر گرديد.
ميرزا محمدمهدي پس از ورود به دربار «نادرشاه»، ضمن به عهده گرفتن سمت وقايع‌نگاري، به عنوان منشي، مشاور و استاد وي نيز نقش‌آفريني کرد. تا اينکه به مقام صدارت عظمي و وزارت اعظم برگزيده شد.
در مذاکرات دولت‌هاي «عثماني» و «روسيه»، با دربار «ايران»، ميرزا مهدي به نمايندگي و با اختيارات تام، به مذاکره با آنان مي‌پرداخت.
هم‌چنين هنگام لشکرکشي‌ها و اعزام نمايندگي به کشورهاي همسايه، ميرزا مهدي خان همراه اردوي شاه بود و يا سرپرستي اردوي مذاکره و صلح را به عهده داشت.
او در هيجده سال (1142-1160هـ.ق.) وزارت «نادرشاه»، خدمات ارزنده‌ي فرهنگي و تاريخي به «ايران» انجام داد که در نوع خود کم‌نظير است.
ميرزا محمدمهدي پس از قتل «نادرشاه»، به «اصفهان» بازگشت و در ملکي که به او هديه شده بود، اقامت گزيد. اين ملک را آباد کرد و پس از او به عطاآباد شهرت يافت. عطاآباد در جنوب شهر «اصفهان» و از توابع «دهاقان» است.
ميرزا محمدمهدي منشي، در اواخر عمر سفري به عتبات عاليات و «نجف اشرف» داشت و پس از بازگشت از اين سفر در همان ملک شخصي خودش درگذشت و همانجا مدفون گشت.
گفته مي‌شود «حاج محمدعلي خان تربيت تبريزي» و دکتر «عيسي صديق اعلم»، از احفاد ميرزا محمدمهدي خان منشي استرآبادي هستند.
آثار:
«نادرشاه» که به تقليد از «اکبرشاه» «هند»، مي‌خواست دين و مسلک آزادي داشته باشد و همه‌ي اديان را در کشور پهناور «ايران» آزاد اعلام کند، اقداماتي انجام داد. از آن جمله دستور داد انجيل‌هاي چهارگانه را به فارسي ترجمه کنند.
اين مهم را ميرزا محمدمهدي خان استرآبادي به عهده گرفت. وي با استفاده از چند تن از دانشمندان مسيحي و يهودي آن عصر، نيز با دستياري دو تن از خاندان «خاتون‌آبادي» که سابقه‌ي ترجمه‌ي انجيل در زمان «صفويان» را داشتند، اقدام به ترجمه‌ي چهار انجيل اصلي يعني «متي، مرقس، لوقا و يوحنا» از زبان عربي يا عبري به زبان فارسي ساده کرد.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
به سال 1388 و با کوشش «رسول جعفريان»، در انتشارات نشر علم در «تهران» منتشر گرديد. ظاهراً اين چاپ از روي سه نسخه‌ي خطي تصحيح شده است.
گويا به مجموعه انشاهايي که ميرزا مهدي خان در زمان‌هاي مختلف نگاشته است، «الانشاآت» يا «الانشا» يا «المنشئات» مي‌گويند. ليکن ما نمي‌توانيم به دقت بگوييم که آيا کتاب «الانشا»ي وي همان «المنشئات» نيز هست؛ زيرا اين آثار متعدد و در چند مجلد است.
ممکن است عناوين ياد شده با هم متفاوت باشند. براي اعلام نظر دقيق‌تر، بايد اصل نسخه‌ها مقابله شود.
نسخه‌هاي خطي:
«آقابزرگ» از وجود آن خبر داده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اثري است به زبان فارسي که گويا شامل برخي از انشاءآت ميرزا مهدي مي‌شود.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 144/34 در 58 برگ، کتابت سال 1264 هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«تاريخ جهانگشاي نادري» يکي از مهم‌ترين آثار ميرزا محمدمهدي منشي استرآبادي است. او اين اثر را به نثر متوسط و ميانه نگاشت.
تاريخ جهانگشاي، شرح جنگ‌هاي «نادرشاه» و لشکرکشي‌هاي وي است. ليکن شيوه و نثر نويسنده، تاثير زيادي در نسل‌هاي بعدي و شيوه‌‌ي نگارش تاريخ گذاشت.
نويسنده در متن کتاب، نام آن را «روزنامچه ظفر» تعيين کرده است. ليکن بعدها به «تاريخ نادري» و سپس «تاريخ جهانگشاي نادري» شهرت يافته است.
نويسنده روي‌دادهاي سال‌هاي 1121 تا 1161هـ.ق.، يعني يک سال پس از مرگ «نادر» را گزارش کرده است. از آنجا که ميرزا محمدمهدي خان خود از نزديکان «نادر» و در اکثر روي‌دادها حضور داشت، تاريخي ارزشمند و مستند برجاي نهاده است.
نسخه‌هاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 391 در 197 برگ، کتابت سال 1236هـ.ق.، شماره 1/182 در 56 برگ و شماره 2/395 در 197 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4877 در 113 برگ موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 17/14 در 162 برگ، کتابت سال 1259هـ.ق.، شماره 158/10 در 162 برگ، کتابت سال 1220هـ.ق.، شماره 16/36 در 187 برگ، کتابت سال 1222هـ.ق. با عنوان «تاريخ نادرشاه» و شماره 1668 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي خويي (ره)» به شماره 19 در 110 برگ، کتابت سال 1089هـ.ق. و شماره 17 در 173 برگ، کتابت سال 1121هـ.ق. موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 101 کتابت سال 1192هـ.ق.، شماره 1698 کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 3114 کتابت سال 1246هـ.ق.، شماره 989 کتابت سال 1259هـ.ق. و شماره 1646 کتابت سال 1183هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1196 موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1744 در 122 برگ، کتابت سال 1244هـ.ق.، شماره 2772 در 329 برگ، کتابت سال 1228هـ.ق.، شماره 1745 در 128 برگ و شماره 2172 در 88 برگ موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2278/ف در 194 صفحه، شماره 76 در 99 برگ، کتابت سال 1257هـ.ق.، شماره 5745 در 194 صفحه، شماره 237 در 197 برگ، کتابت سال 1239هـ.ق.، با عنوان «تاريخ نادري»، شماره 13973 در 224 برگ، شماره 7382 در 148 برگ، شماره 50 در 197 برگ، کتابت سال 1239هـ.ق.، شماره 2956 در 126 برگ و شماره 3549 در 308 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 3274 در 118 برگ، کتابت سال 1254هـ.ق. و شماره 3298 در 105 برگ، موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 92- نا در 161 برگ و شماره 610- ف1 در 163 برگ، کتابت سال 1247هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام عصر (عج) شيراز» به شماره 10 در 91 برگ، کتابت سال 1219هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 1/962 در 270 برگ، کتابت سال 1229هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات تهران» به شماره 16-ج در 281 برگ، کتابت سال 1193هـ.ق. و شماره 32- ب در 137 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 127 در 176 برگ موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 4177 در 80 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 3775 در 196 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 3939 در 172 برگ، کتابت سال 1221هـ.ق.، شماره 4156 در 143 برگ، کتابت سال 1259هـ.ق. و شماره 4155 در 151 برگ، کتابت سال 1275هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي حبيب جواهري همدان» به شماره 9 و 6 کتابت سال 1238هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 8229 در 220 برگ، کتابت سال 1189هـ.ق.، شماره 1542 کتابت سال 1270هـ.ق. و شماره 1544 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي نمازي خوي» به شماره 61 و شماره 62 کتابت سال 1254هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي فرهنگ مشهد» به شماره 1ب در 324 برگ، کتابت سال 1267هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اصفهان» به شماره 3230 در 538 برگ، کتابت سال 1253هـ.ق. موجود است.
9 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2481/ف در 159 برگ، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 1483/ف در 273 برگ،کتابت سال 1245هـ.ق.، شماره 127/ف در 288 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 1131/ف در 228 برگ، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 110/ف در 114 برگ، کتابت سال 1206هـ.ق.، شماره 2051/ف در 109 برگ، کتابت سال 1219هـ.ق.، شماره 1533/ف در 208 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 2374/ف در 216 برگ، کتابت سال 1211هـ.ق. و شماره 57/ف در 141 برگ، کتابت سال 1226هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره (1)103 در 211 برگ، کتابت سال 1307هـ.ق. و شماره 1/66880 در 296 برگ، کتابت سال 1307هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 1532 در 191 برگ، کتابت سال 1224هـ.ق.، شماره 3787 در 261 برگ، کتابت سال 1231هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 852 در 174 برگ و شماره 261 در 320 برگ، کتابت سال 1198هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي بايزيد استانبول ترکيه» به شماره 4955 در 124 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عاطف افندي استانبول» «ترکيه» به شماره 2-1/1841 در 182 برگ، کتابت سال 1160هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» «ترکيه» به شماره 637 در 132 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق.، شماره 601 در 149 برگ، کتابت سال 1239هـ.ق.، شماره 640 در 269 برگ، کتابت سال 1217هـ.ق. و شماره 80 در 58 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 51 در 560 صفحه و شماره 432 در 640 صفحه موجود است.
7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 20890 در 6 برگ، شماره 10822 در 108 برگ، شماره 1751م در 184 برگ، کتابت سال 1249هـ.ق.، شماره 897م در 199 برگ، شماره 1754 در 335 برگ، کتابت سال 1171هـ.ق.، شماره 1753م در 190 برگ، کتابت سال 1241هـ.ق. و شماره 896م در 170 برگ موجود است.
12 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 692-B در 101 برگ، کتابت سال 1221هـ.ق.، شماره 487-C در 153 برگ، شماره 92-D در 168 برگ، کتابت سال 1270هـ.ق.، شماره 398-D در 211 برگ، شماره 2447-C کتابت سال 1271هـ.ق.، شماره 2407-C در 86 برگ، کتابت سال 1222هـ.ق.، شماره 796-C در 225 برگ، شماره 2470-C کتابت سال 1199هـ.ق.، شماره 482-C، شماره 693-B در 231 برگ، کتابت سال 1232هـ.ق.، شماره 483-C در 207 برگ، کتابت سال 1223هـ.ق. و شماره 202-D کتابت سال 1216هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو شرق‌شناسي ابوريحان بيروني تاشکند» به شماره 31 در 180 برگ، کتابت سال 1249هـ.ق.، شماره 9640 در 242 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 32 در 231 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد پاکستان» به شماره 8832 در 220 برگ و شماره 8604 در 385 صفحه، کتابت سال 1268هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره 208-1976 در 667 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 49-1976NM در 536 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 410- 1959 در 142 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. و شماره 1507-1961 در 128صفحه، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آرشيو نشنال اسلام‌آباد پاکستان» به شماره 58 کتابت سال 1235هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مولانا بهوپال پاکستان» به شماره 248 و شماره 249 در 73 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
کتاب جهانگشاي نادري توسط «عبداللّه انوار» در سال ۱۳۴۱ در انتشارات انجمن آثار ملي ايران چاپ شده‌است. هم‌چنين نسخه‌اي از اين کتاب به تاريخ ۱۱۷۹هـ.ق. وجود دارد که چند نگارهٔ زيبا و پرارزش دارد. اين نسخه متعلق به «عبدالعلي اديب برومند» بوده و به‌صورت افست در انتشارات سروش به سال ۱۳۷۰ به چاپ رسيده‌است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 46/6428 در 193 برگ و شماره 4/2307 در 77 برگ، کتابت سال 1315هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر در «فهرست کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شخصي با نام «ميرزا مهدي خان» نسبت داده شده است.
از آنجا که ميرزا محمدمهدي استرآبادي ظاهراً به «مکه» و «مدينه» سفر نکرده است، بعيد به‌نظر مي‌رسد که اين سفرنامه متعلق به او باشد. باوجود اين، بهتر بود که معرفي شود.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2480 در 35 برگ، به خط مولف، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعه‌اي از نامه‌هاي ميرزا محمدمهدي استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 461 در 73 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«خلاصه عباسي» در واقع خلاصه‌ي کتاب سنگلاخ ميرزا محمدمهدي خان استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات تهران» به شماره 100 در 118 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر نيز به ميرزا محمدمهدي استرآبادي منسوب است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 762F موجود است.
10. نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
دره نادري اثر ديگري از ميرزا محمدمهدي خان منشي استرآبادي با نثري سنگين و مصنوع است.
دره نادري در واقع خلاصه‌ي «تاريخ جهانگشاي نادري»، يعني شرح دلاوري‌ها و جنگ‌هاي «نادرشاه» است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 212 کتابت سده 12هـ.ق. ازمجموعه اهدايي رهبر معظم انقلاب، موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 11956 در 191 برگ، کتابت سال 1121هـ.ق. و شماره 11464 در 190 برگ، کتابت سال 1258هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 2/2053، شماره 454 کتابت سال 1203هـ.ق. و شماره 520 کتابت سال 1161هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 2/1252 کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 1247 کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 9 در 141 برگ موجود است.
7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1117/ف در 246 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق.، شماره 2566/ف در 138 برگ، کتابت سال 1288هـ.ق. و شماره 1891/ف در 136 برگ، کتابت سال 1200هـ.ق.، شماره 2479/ف در 115 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 1337/ف در 160 برگ، کتابت سال 1273هـ.ق.، شماره 16/ف در 203 برگ، کتابت سال 1209هـ.ق. و شماره 68/ف در 203 برگ، کتابت سال 1209هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب القاهره» به شماره 14 در 325 برگ و شماره 15 در 288 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي اوقاف سليمانيه» به شماره 2472 در 108 برگ، کتابت سال 1275هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 182 در 64 برگ، کتابت سال 1271هـ.ق. و شماره 2/907 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 74 در 192 برگ و شماره 151 در 182 برگ، کتابت سال 1226هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 106 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي اقتصادي دانشگاه تهران» به شماره 117 در 149 برگ، کتابت سال 1257هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام عصر (عج) شيراز» به شماره 130 در 169 برگ، کتابت سال 1236هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 7259 در 151 برگ، کتابت سال 1205هـ.ق.، شماره 1543 در 176 برگ، کتابت سال 1216هـ.ق. و شماره 7258 در 114 برگ، کتابت سال 1248هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 67 در 115 برگ، کتابت سال 1245هـ.ق.، شماره 68 در 48 برگ، کتابت سال 1253هـ.ق. و شماره 1278 در 135 برگ، کتابت سال 1233هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/1631 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 3277 به شماره 135 برگ، کتابت سال 1210هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 4120 در 230 برگ، کتابت سال 1223هـ.ق.، شماره 3922 در 164 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 1384 در 254 برگ، کتابت سال 1207هـ.ق. و شماره 2/4318 در 112 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حبيب جواهري همدان» به شماره 14 کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 626 در 163 برگ، کتابت سال 1251هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 4393م در 523 برگ، کتابت سال 1880م. و شماره 11809 در 445 برگ، کتابت سال 1283هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي بايزيد استانبول ترکيه» به شماره 4956 در 89 برگ، کتابت سال 1226هـ.ق.، با عنوان «زبده تاريخ نادري يا دره نادره نادري» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي فرهنگ و هنر مشهد» به شماره و-6 در 260 صفحه، کتابت سال 1171هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي معارف (دارالفنون)» به شماره 1238 در 166 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2292 در 191 برگ، کتابت سال 1241هـ.ق.، شماره 2337 در 231 برگ، کتابت سال 1248هـ.ق. و شماره 1552 در 175 برگ، کتابت سال 1314هـ.ق. موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 80 در 122 برگ، کتابت سال 1202هـ.ق.، شماره 254 در 121 برگ، کتابت سال 1202هـ.ق.، شماره 285 در 482 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 3021 و شماره 3/13801 در 459 صفحه، کتابت سال 1237هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 101 در 112 برگ، کتابت سال 1190هـ.ق. و شماره 3893 در 257 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش پاکستان» به شماره 4016 در 717صفحه، کتابت سال 1270هـ.ق.، شماره 10805 در 179صفحه، کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 4067 در 418 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آکادمي پشتوي پيشاور پاکستان» به شماره 527ق در 257 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پيشاور پاکستان» به شماره 392 در 296 صفحه، کتابت سال 1248هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي کالج اسلاميه پيشاور پاکستان» به شماره 1837 در 184 صفحه، کتابت سال 1255هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عجايب گهر پاکستان» به شماره 40 در 772 صفحه، کتابت سال 1281هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي احمدحسين قلعه‌داري» در «گجرات پاکستان» به شماره 168 در 446صفحه، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي پنجاب پبليک لاهور پاکستان» به شماره 83-955 در 128 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
کتاب «دره نادري» مکرر در «ايران» و «هند» چاپ شده است. يکي از چاپ‌هاي قديمي، که به‌صورت سنگي منتشر گرديده است، مربوط به سال 1271هـ.ق. است. اين چاپ به اهتمام «محمدکاظم آقاجان» در 340 صفحه وزيري انجام شده است.
در سال‌هاي 1274، 1284 و 1293هـ.ق. در «تبريز» و سال 1280هـ.ق.، شايد در «تهران» به‌صورت چاپ سنگي منتشر گرديد.
شرکت انتشارات علمي و فرهنگي (بنگاه ترجمه و و نشر) در سال 1366ش. نيز اقدام به چاپ حروفي آن کرد.
ظاهراً شامل بخش‌هايي از اشعار ترکي و فارسي منسوب به ميرزا محمدمهدي استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/13803 در مجموعه 200 برگ، کتابت سال 1237هـ.ق. و شماره 1/13950 در مجموعه 174 برگ، با عنوان «ديباچه بياض امام قلي ميرزا» که به نام ميرزا مهدي استرآبادي ثبت شده، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه اصفهان» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اشعار فارسي ميرزا محمدمهدي استرآبادي، بسيار نغز و دل‌انگيز است. گفته مي‌شود وي در اين اشعار تخلّص «کوکب» را برگزيده است. از آن جمله خيام‌پور در «فرهنگ رشک‌انگيز»، او را کوکب استرآبادي خوانده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد. ليکن يک نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به نام ميرزا مهدي استرآبادي ثبت شده است که کتابت آن به سده‌ي 12هـ.ق. و تاليف آن شايد به سده‌ي 9هـ.ق. بازمي‌گردد. به همين جهت نمي‌تواند مورد اعتماد واقع شود. باوجود اين شماره‌ي آن را مي‌نگاريم تا تحقيق شود. 2514/ف در 297 برگ.
1 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2575 در 46 برگ، و به خط شاعر موجود است. اين نسخه نيز احتمالي و به نام ميرزا مهدي خان منشي ثبت شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعه رباعياتي است که به نام ميرزا مهدي خان منشي «نادر» ثبت شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 12/6458 در 83 برگ، کتابت سال 1070هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«سنگلاخ»، نام با مسمايي است بر کتابي که شرح لغات مشکل آثار «عليشير نوايي» را بر عهده دارد.
ميرزا محمدمهدي منشي استرآبادي با نوشتن اين فرهنگ لغات ترکي به فارسي و شرح آن، قدرت و توان ادبي خود در زبان ترکي و فارسي، به نمايش گذاشته است.
مشهور است که اين فرهنگ به همان مقدار براي زبان ترکي ارزش دارد که فرهنگ برهان قاطع براي زبان فارسي دارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 860/ف در 531 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 392 در 362 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1141/ف در 730 برگ، کتابت سال 1173هـ.ق. و شماره 2947 در 135 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 496 در 178 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
دستور نامه‌نگاري و آموزش انشا است. مولف در اين اثر از «ميرزا شفيع مستوفي، محمدعلي خان بيگلربيگي» و «صمصام‌الدوله، اميرالامراي» «ايران» نام برده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 1591 در 48 برگ، کتابت سده 14هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 72 در 48 برگ، کتابت سال 1302هـ.ق. و شماره 200 در 28 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 583-B، شماره 202-D کتابت سال 1216هـ.ق. و شماره 472-A کتابت سال 1238هـ.ق.، با عنوان «کتاب انشا» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين «سيزده قصيده» را که در مدح و عزاي حضرت ختمي مرتبت (ص) و در بحور متنوع سروده شده است، مرحوم پرفسور «غلامحسين بيگدلي» شناسانده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2575 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
مرحوم «غلامحسين بيگدلي» اين سيزده قصيده را تصحيح و آماده چاپ کرده بود که اجل وي را مهلت نداد و جامه‌ي انتشار به تن نکرد.
يکي ديگر از آثار منسوب به ميرزا محمدمهدي خان استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
به سال 1888م. در «حيدرآباد دکن» چاپ و منتشر گرديده است.
گويا اين کتاب را بدون ذکر نويسنده‌ي آن در فهرست کتابخانه‌ي دانشگاه «تهران»، به ميرزا محمدمهدي استرآبادي نسبت داده‌اند. اين ادعا را نويسندگان «معجم التراث الکلامي» مطرح کرده‌اند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 14/2477 در 21 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا مجموعه کشکول مانندي از تفسير، اخبار و آيات است که به ميرزا محمدمهدي استرآبادي نسبت داده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
احتمالاً همان کتاب «سيد الانشا» است. لطفاً به آن مدخل مراجعه شود.
کتاب «مباني اللغة» مقدمه‌اي است بر کتاب سنگلاخ، که مولف در اين مقدمه به طور مستقل درباره‌ي صرف و نحو زبان ترکي جغتايي و چگونگي اشتقاق کلمات، سخن گفته است.
تاريخ تاليف اين اثر به احتمال زياد سال‌هاي 1172-1173هـ.ق. است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 38 در 20 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
کتاب به کوشش «دنيس راس»، به سال 1328هـ.ق. در «کلکته»، در 142 صفحه رقعي، منتشر شده است.
مجموعه نامه‌هاي ميرزا محمدمهدي خان منشي استرآبادي به زبان فارسي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2961/ف در 153 برگ، کتابت سال 1306هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اصفهان» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
عريضه‌ها، انشاها، نامه‌ها و فرمان‌هايي است که ميرزا محمدمهدي در دوران هيجده ساله‌ي وزارتش آنها را نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3/17 در 53 برگ، کتابت سال 1264هـ.ق. و شماره 112 در 150 برگ، کتابت سال 1257هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1560 در 97 برگ، کتابت سال 1276هـ.ق. و شماره 8776 در 21 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 3/593 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي تربيت تبريز» به شماره 183 کتابت سال 1246هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 48 در 142 برگ، کتابت سال 1239هـ.ق. و شماره 79 در 59 برگ، کتابت سال 1260هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 26 در 84 برگ، شماره 2/89 در 262 برگ، کتابت سال 1236هـ.ق. و شماره 586 در 84 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 392 در 88 برگ، کتابت سال 1220هـ.ق. و شماره 451 در 103 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد پاکستان» به شماره 11926 در 128 صفحه، کتابت سال 1267هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 2/1819 در 197 برگ و شماره 1/3799 در 141 برگ، کتابت سال 1244هـ.ق. موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 1/231 کتابت سال 1227هـ.ق.، شماره 437 کتابت سال 1234هـ.ق.، شماره 1/577 کتابت سال 1221هـ.ق.، شماره 578 و شماره 5/608 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/833 در 80 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 5/3029 در 166 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصرية» به شماره 38 در 122 برگ، کتابت سال 1262هـ.ق.، با عنوان «مجمع المنشئات من دوائر الوزارات» که به نام ميرزا مهدي خان منشي «نادرشاه» ثبت است، موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 730 کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 4/1030 کتابت سال 1323هـ.ق. و شماره 2/941 کتابت سال 1275هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 2873 در 81 برگ، کتابت سال 1226هـ.ق.، شماره 2970 در 67 برگ، شماره 2837 در 107 برگ و شماره 2956 در 255 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2664/ف در 166 برگ، کتابت سال 1258هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 54/891- نا در 132 برگ، شماره 54/891- نا ف1 در 96 برگ، کتابت سال 1220هـ.ق. و شماره 54/891- نا ف2 در 81 برگ، کتابت سال 1220هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نمي‌توان اين اثر را به طور قطع به ميرزا مهدي خان استرآبادي نسبت داد. ليکن در فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فيضيه‌ي «قم»، اثري با عنوان فوق به شخصي با نام ميرزا مهدي خان نسبت داده شده است.
در اين مجموعه متفرقاتي به نظم و نثر و پند و اندرز وجود دارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 970 در 11 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نگارنده آگاهي دقيقي از محتواي کتاب فوق در دست ندارد. نسبت آن نيز به ميرزا مهدي خان منشي قطعي نيست؛ زيرا فقط در «فهرست کتابخانه‌ي دانشگاه استانبول» به مهدي خان بن محمدنصير نسبت داده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1/102 در 37 برگ، کتابت سال 1196هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا «وقايع‌نامه» يا «وقايع نادري»، يادداشت‌هاي روزانه‌ي ميرزا محمدمهدي‌خان منشي استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثر آفرينان 1/242؛ بيان واقع 10، 111؛ تاريخ اجتماعي ايران در دوره افشاريه 2/161-162، 164؛ تاريخ ادبيات در ايران 5/1805؛ تاريخ قسطنطتيه 132؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 8/182-184؛ دائرة المعارف دانش و هنر 89؛ دايرةالمعارف فارسي دکتر مصاحب 3/2936؛ دانشمندان آذربايجان 521؛ دانشنامه زبان و ادب فارسي در شبه قاره 1/278؛ دولت نادرشاه افشار 233؛ الذريعة 2/394-395 و 5/300 و 8/112 و 9/924، 1132 و 11/121 و 16/182، 211 و 22/46؛ ريحانة الادب 5/105؛ روضة الصفاي نادري 10/130؛ سفارت نامه‌هاي ايران 378-379؛ شرح‌حال رجال سياسي و نظامي معاصر ايراني 1/497؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 146؛ تذکره‌ي صبح گلشن 344؛ عالم آراي نادري 1/386-387 و 2/447؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 634؛ فرهنگ جامع تاريخ ايران 2/801-810؛ فرهنگ سخنوران 492؛ فهرست کتابهاي فارسي شده چاپي 1/126؛ فهرست کتب چاپ سنگي کتابخانه‌ي مرکزي تبريز 22؛ فهرست کتب خطي کتابخانه‌هاي اصفهان 5/166، 653؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه اصفهان 931؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران 7/152 و 9/1246؛ قاموس الاعلام 5/3922؛ کتاب‌شناسي نهاوند31؛ گلزار جاويدان 3/1540؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل مهدي) 179؛ مجمل التواريخ در تاريخ زنديه 195-231؛ معجم التراث الکلامي 4/331؛ مقدمه جهانگشاي نادري؛ مکارم الآثار 4/1092؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 6/447؛ نادرشاه و بازماندگانش 188؛ وزيران ايراني از بزرگمهر تا اميرکبير 361-362؛ يادگار عمر: خاطراتي از سرگذشت 1/1.