محمدیوسف حائری استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
ح. 1210- بعد از 1286هـ.ق.
سه يا چهار تن از شخصيت‌هاي «استرآباد»، به نام «محمديوسف» يا «يوسف» شناخته مي‌شوند.
منابع موجود، اسامي آنها را متفاوت نگاشته‌اند. از اين‌رو نمي‌دانيم که آيا «محمديوسف» همان «يوسف استرآبادي» است که به جهت اختصار يوسف خوانده شده است، يا شخص مستقلي است؟
قراين و شواهدي در دست است که مي‌توان با استفاده از آنها، اين بزرگان استرآبادي را از هم‌ديگر تشخيص داد. سه تن از آنها به احتمال زياد، بدون «محمد» و فقط يوسف ناميده مي‌شوند.
نفر چهارم، از اين چهار تن، «ملا محمديوسف حائري استرآبادي» خوانده شده است. اين دانشمند که در سده‌ي سيزدهم هـ. ق. مي‌زيست، تا حدودي شناخته شده است. ليکن دو شخصيت ديگري نيز با نام محمديوسف وجود دارد که نمي‌توان با محمديوسف حائري استرابادي يکي فرض کرد.
يکي از آن دو تن «محمديوسف بن حسن» يا «حسين حسيني استرآبادي»، معاصر «شاه تهماسب صفوي» (930-984هـ.ق.) است. برخي فهرست‌هاي نسخه‌هاي خطي، نام پدرش را حسن و برخي حسين، ثبت کرده‌اند.
هم‌چنين کلمه‌ي حسيني در ادامه‌ي نام وي حکايت از نسب شريفش به خاندان عصمت و طهارت دارد.
ليکن برخي از فهرست‌هاي نسخه‌هاي خطي نام نفر دوم را «محمديوسف بن ضياءالدين حسيني استرآبادي» ثبت کرده‌اند.
باوجود اينکه احتمال مي‌رود، «محمديوسف بن حسن» يا «حسين حسيني»، با «محمديوسف بن ضياءالدين حسيني»، يکي باشند، ليکن چاره‌اي نداريم که هرسه مدخل را جداگانه بياوريم؛ زيرا دلايل و مستندات قابل توجهي براي جداسازي آنها و نگاشتن شرح‌حال مستقل در دست است.
به هر حال، «شيخ محمديوسف حائري»، مجتهد و فقيهي بزرگ است که گفته مي‌شود تحصيلاتش را در زادگاهش «استرآباد»، آغاز و براي تکميل آن به «نجف اشرف» مهاجرت کرد.
ملا محمديوسف در «نجف اشرف» از محضر درس «شيخ محمدحسن صاحب جواهر» بهره برد. سپس به حلقه‌ي درس «شيخ مرتضي انصاري» پيوست و تا نيل به درجه‌ي اجتهاد، به تحصيل ادامه داد.
در «موسوعة طبقات الفقها»، «ملا زين‌العابدين مازندراني» را نيز از استادان وي برشمرده است.
اما از جزئيات زندگاني وي آگاهي چنداني در دست نداريم. نمي‌دانيم که او پس از نيل به درجه‌ي اجتهاد، به وطن خويش بازگشت يا در همان حوزه‌ي علميه‌ي «نجف اشرف» به تدريس و تاليف پرداخت؟
آنچه مسلم است، اينکه استادش «شيخ مرتضي انصاري» او را به شهر «کربلا» فرستاد تا براي ارشاد و تدريس مردم آن شهر انجام وظيفه نمايد. شايد پس از سال 1286هـ.ق. در همان «کربلا» درگذشت و همانجا مدفون شد.
آثار:
ملا محمديوسف استرآبادي احکام و مسائل رضاع را مطابق فتواي استادش «شيخ مرتضي انصاري» در سه فصل و يک خاتمه، به زبان فارسي نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4960 در 108 برگ و شماره 7513 در 179 برگ، کتابت سال 1276هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 1/781 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 3/62 در 178 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/2420 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رساله که به عنوان «رساله‌ي عمليه» ملا محمديوسف استرآبادي است، در احکام طهارت و نماز و به طريق سوال و جواب است.
مولف سعي کرده است احکام را مطابق فتواي استادش «شيخ مرتضي انصاري» بنگارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7358 در 146 برگ، کتابت سال 1270هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي رشت» به شماره 181 ر در 222 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 4/1671 در 18 برگ، کتابت سال 1310هـ.ق. و شماره 2/1677 در 199 برگ، کتابت سال 1253هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
رساله زکات فطره متضمن بيان احکام زکات فطره در شش فصل است. مولف اين کتاب را نيز مطابق فتواي استادش «شيخ انصاري» نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 4/62 در 178 برگ، کتابت سال 1267هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4960 در مجموعه 108 برگ و شماره 4513 در مجموعه 179 برگ، کتابت سال 1276 هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 2/1634 در 77 برگ، کتابت سال 1272هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعه پرسش‌ها و سوالاتي است که ميرزا محمديوسف استرآبادي از استادش «شيخ مرتضي انصاري» پرسيده و پاسخ آنها را دريافت کرده و سپس گردآوري کرده است.
اين مجموعه شامل مسائل اجتهاد و تقليد، کتابت طهارت و صلات است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5766 در 228 برگ، کتابت سال 1267هـ.ق. و شماره 12686 در 142 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
محمديوسف استرآبادي الفاظ انشاي صيغ عقود و ايقاعات را گردآورده و به‌نظر استادش «شيخ مرتضي انصاري» رسانده، امضا و تاييد ايشان را گرفته است.
او اين رساله را در يک مقدمه، بيست و سه مقصد و يک خاتمه ترتيب داده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4960 در يک مجموعه 108 برگي و شماره 7513 در يک مجموعه 179 برگي، کتابت سال 1276هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 2/62 در 178 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 1/1634 در يک مجموعه 77 برگي، کتابت سال 1272هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 2/1600 در 15 برگ، کتابت سال 1274هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/2420 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين کتاب يکي از مهم‌ترين آثار ملا محمديوسف حائري استرآبادي است. بسياري از شرح‌حال‌نگاران و کتاب‌شناسان، آن را بهترين کتاب از نظر اسلوب و استدلال در اين موضوع دانسته‌اند.
نسخه‌هاي خطي:
مرحوم «آقابزرگ» يک نسخه‌ي خطي به خط مولف را در «کتابخانه‌ي شيخ عبدالحسين تهراني» در «کربلا» ديده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
شيخ محمديوسف حائري استرآبادي اين کتاب را در يک مقدمه، سه باب و يک خاتمه، به زبان عربي تاليف کرده است.
به گزارش «آقابزرگ»، اين اثر فقه استدلالي مبسوطي است که بيش از پنج هزار سطر است.
نويسنده آن را در شوال 1263هـ.ق. تاليف کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مامقاني» در «نجف اشرف» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 10/100؛ تراجم الرجال 2/800؛ تکملة نجوم السماء 1/395؛ چهل سال تاريخ ايران 1/246؛ الذريعة 11/193 و 12/250 و 15/110 و 17/143 و 18/338 و 24/62؛ زندگاني و شخصيت شيخ انصاري 424؛ طبقات اعلام الشيعة (الکرام البررة) 12/636؛ فهرست کتابهاي چاپي فارسي 3/3414؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فاسي 5/711؛ المآثر و الآثار 182؛ مرزداران فقاهت 272؛ معجم رجال الفکر و الادب في النجف 1/117؛ موسوعة طبقات الفقهاء 13/647؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 6/879؛ نجوم السماء 1/395.