محمدهاشم فزونی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-بعد 1054هـ.ق.
در منابع موجود، از دو تن فزوني استرآبادي سخن به ميان آمده است. هر دو فزوني، شاعر و معاصر بودند. نام يکي از آنها «هاشم» يا «محمدهاشم» و نام ديگري «محمود» ثبت شده است.
باوجود اينکه در يک تن بودن اين دو شخصيت متخلّص به فزوني، اختلاف نظر وجود دارد، ليکن از آنجا که براي محمود فزوني، هيچ اثري ثبت نگرديده است، لهذا در اينجا مورد توجه قرار نمي‌گيرد.
«مير محمدهاشم» متخلّص به «فزوني» فرزند «جلال‌الدين» نقاش، شاعر و مورخي است که در «استرآباد» ديده به جهان گشود و پس از سياحتي طولاني، به «هندوستان» رفت و سرانجام در آنجا درگذشت.
از قرار معلوم، فزوني تحصيلاتش را در زادگاهش آغاز کرد و پس از تکميل آن در شهرهاي مختلف، سفر خود را به سوي «هندوستان» ادامه داد. او در «کشمير» خدمت «صفدر خان بن ميرزا يوسف خان رضوي مشهدي» متوفاي 1055هـ.ق.، حاکم «کشمير»، رسيد و مقام ارجمند يافت.
از آنجا به سوي «دکن» شد و مورد استقبال «ابراهيم عادلشاه بيجاپوري» (988-1035هـ.ق.) قرار گرفت. وي در اين دوره تاريخ دولت «عادلشاهيان» را تا سال 1054هـ.ق. نگاشت.
آثار:
1. بحيره (البحيرة الطبرية) (اللجين الطبرية) (تاريخ بحيره)
کتاب «بحيره» از آثار تاريخي به زبان فارسي است که نويسنده آن را در سفر به «هندوستان» و «کشمير» به اتمام رسانده است.
وي در اين اثر، از تاريخ «ايران»، شبه قاره، حکايات، عجايب و غرايب آن روزگار سخن گفته است.
شايان ذکر است، «افندي» در «رياض العلما» نام اين کتاب را «اللجين الطبرية» خوانده است.
«آقابزرگ» نيز ذيل مدخل «تاريخ بحيره» نويسنده را «عبدالکريم بن عباسقلي تفرشي» ثبت کرده و سپس در جلد نهم «الذريعه» آن را تصحيح کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2270/ف در 673 صفحه موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
کتاب تاريخي «بحيره» مکرر چاپ شده است. به‌نظر مي‌رسد نخستين چاپ آن به سال 1328هـ.ق. به اهتمام «عبدالکريم بن عباسقلي تفرشي»، به‌صورت چاپ سنگي است.
پس از آن در سال 1329هـ.ق. در «تهران» تجديد چاپ گرديد. چاپ‌هاي ديگري نيز از اين اثر موجود است.
«آقابزرگ» و چند منبع ديگر از ديوان وي سخن گفته‌اند.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مثنوي «ساقي نامه» اشعار بلندي است به‌صورت مثنوي که محمدهاشم فزوني آنها را سروده و به قولي براي «شاه عباس صفوي» هديه کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
يکي از ساقي نامه‌هاي فزوني در کتابهاي شرح حال نگاري مانند «کاروان هند» چاپ شده است.
اين کتاب نيز در موضوع تاريخ است. وي در زماني که در «دکن» و در دربار «ابراهيم عادلشاه» بود، به نگارش کتاب فتوحات عادلشاه اقدام کرد. در برخي منابع، کتاب به نام «شاه سلطان محمد عادلشاه» نوشته شده است.
به هر روي، فزوني، کتابش فتوحات عادلشاهي را در شش باب تنظيم کرده و در قالب شش باب، به تاريخ «عادلشاهيان» «بيجاپور» پرداخته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي بريتانيا» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نخستين بار مرحوم «افندي» از اين کتاب نام برده است. مرحوم «آقابزرگ» نيز ذيل اين نام، آن را به فزوني نسبت داده ولي اينکه با کتاب «تاريخ بحيره» يک کتاب است يا نه؟ اشاره نکرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثر آفرينان 4/287؛ تذکره‌ي روز روشن 528؛ تذکره‌ي شعراي کشمير، بخش 3، 3/1092؛ تذکره‌ي مجمع النفائس 2/1206؛ تذکره‌ي ميخانه 443، 674-679؛ الذريعة 3/50-51، 241 و 9/832 و 12/112 و 16/117 و 18/297؛ رياض العلماء 6/224؛ ريحانة الادب 4/337-340؛ تذکره‌ي صبح گلشن 317؛ فرهنگ سخنوران 447؛ فهرست استوري 743، 1331؛ فهرست چارلز ريو 1/317؛ فهرست کتابهاي چاپي فارسي 1/1043؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 6/4680؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 1/573 و 2/1307؛ قاموس الاعلام 5/3410؛ کاروان هند 2/2/1012-1013؛ گلزار جاويدان 2/1080؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 6/94؛ نگارستان سخن 75.