نادر بن بديع‌الزمان قاجار استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
نادر بن بديع‌الزمان قاجار استرآبادي
1242-1303هـ.ق.
«نادر ميرزا» فرزند «بديع‌الزمان»، از نوادگان «فتحعلي‌شاه قاجار» است. او شاهزاده‌اي با سواد و پژوهشگر بود.
از آنجا که سکونت ايل قاجار، در «استرآباد» بود، بنابراين دانشمندان آنان را نيز مي‌توان در زمره‌ي دانشمندان «جرجان» و «استرآباد» برشمرد.
نادر ميرزا نيز در «استرآباد» به دنيا آمد. ليکن پدرش به دستور «محمد شاه» در «تبريز» زنداني شده بود، از اين‌رو در 15 سالگي مجبور شد به «تبريز» نقل مکان کند.
او در «تبريز» نزد علما و دانشمندان آن سرزمين، مانند: «ملا محمود تسوجي» متوفاي 1295هـ.ق. تحصيل کرد. پس از آن در خدمت درباري و دولتي وارد شد. مدتي عهده‌دار حکومت خلخال و سراب بود. بعد امور مالياتي «تبريز» را به دست گرفت.
در زمان «مظفرالدين ميرزا»، اداره‌ي نظميه به او واگذار گرديد. ليکن به سال 1298هـ.ق. «محمدرحيم خان قاجار دولو»، وقتي به منصب سپهسالاري «آذربايجان» رسيد، نادر ميرزا را توقيف و اموالش را ضبط کرد.
وي پس از آزادي، نديم‌باشي مظفرالدين ميرزا شد. مدتي نيز داروغه‌ي بازار «تبريز» بود. سرانجام در سال 1303هـ.ق.، و در سن 61 سالگي بدرود حيات گفت.
آثار:
به‌نظر مي‌رسد، اين کتاب تاريخي، غير از کتاب «تاريخ و جغرافي تبريز» است؛ زيرا برخي منابع مانند: «محمدعلي تربيت»، اين کتاب را جداگانه برشمرده و زبان آن را فارسي خالص دانسته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. تاريخ و جغرافي دارالسلطنه تبريز (تاريخ تبريز) (تاريخ ثريا) (تاريخ نادري)
کتاب «تاريخ و جغرافي تبريز»، اثر مفصلي از تاريخ و معرفي آثار، اماکن و شخصيت‌هاي «تبريز» است.
اين اثر ارزشمند، ضمن بيان تاريخ مختصري از «تبريز»، به معرفي محله‌ها، قنات‌ها، مساجد، مدارس، اماکن تاريخي، قبايل و شخصيت‌ها پرداخته است.
نسخه‌هاي خطي:
آقاي «طباطبايي مجد»، مصحح کتاب «تاريخ و جغرافي تبريز» در خصوص نسخه‌هاي خطي آن گزارش مي‌دهد:
1 نسخه‌ي اصلي به خط مولف، در نزد خاندان وي (آراسته) در «تبريز» بود. پس از تحقيقاتي مشخص شد که همراه با ديگر آثار مولف به يک مجموعه‌دار انگليسي فروخته شده و ظاهراً در «لندن» و نزد شخص ناشناسي است.
1 نسخه‌ي خطي نزد «اديب السلطنه سميعي» در «تبريز» بود. وي نيز اوراق پراکنده‌ي آن را در «کتابخانه‌ي تربيت تبريز» يافته و تنظيم کرده است.
هم‌چنين براساس گزارش مصحح، نسخه‌اي در «کتابخانه‌ي محمد نخجواني» و نسخه‌اي در «کتابخانه‌ي ميرزا جعفرآقا سلطان‌القرايي» موجود بود.
گويا نسخه‌اي نيز در «کتابخانه‌ي سلطنتي» بوده است. اما در حال حاضر در دسترس نيست.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 3720 در 107 برگ، کتابت سال 1314هـ.ق.، با عنوان «تاريخ تبريز» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين اثر چاپ‌هاي متعددي از سنگي و حروفي دارد. بهترين چاپ آن با تصحيح آقاي «غلامرضا طباطبايي مجد» به سال 1373 در «تبريز» و توسط انتشارات ستوده منتشر شده است.
نادر ميرزا در اين اثر، از غذاهاي ايراني، طبخ آن‌ها، کيفيت غذاها و ديگر مطالب آشپزي سخن گفته است.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً نسخه‌ي اصلي آن به خط مولف، همراه نسخه‌اي اصلي کتاب «تاريخ و جغرافي تبريز» به خارج از «ايران» (احتمالاً لندن) منتقل شده و نشاني از مالک آن در دست نيست.
در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» نيز به شماره 19071-5 نسخه‌اي وجود دارد. به‌نظر مي‌رسد که اين نسخه، خطي يا چاپ سنگي، مطابقت داده شده با نسخه‌ي خطي است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 6301 در 196 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
دانشگاه «تهران» به سال 1386 در 315 صفحه، دست به انتشار آن زده ا ست.
4. لغات تشريح انسان (کتاب في اسماء اعضاي الانسان)
اين کتاب به زبان عربي و در تشريح اعضاي انسان است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. نوادر الامثال (نوادر نادري)
اين کتاب در امثال و نوادر عرب است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
تاريخ و جغرافي دارالسلطنه تبريز، سي و پنج - پنجاه و يک، 378-385؛ تذکره‌ي شعرا و ادباء آذربايجان 21؛ دايرةالمعارف مصور پيمان 387؛ الذريعة 3/245؛ شرح‌حال رجال ايران 5/309-311؛ فرهنگ سخنوران 122؛ فرهنگ نام‌آوران خوي 61؛ فهرست کتب چاپ سنگي کتابخانه‌ي مرکزي تبريز؛ مجله يادگار، سال 2 و 4 شماره 5 و 6 صفحه 37؛ معجم المولفين 4/6؛ مکارم الآثار 4/1184-1185؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 6/492.