آلبوم‌خانه استرآباد
آلبوم‌خانه استرآباد
استرآباد در قاب عبداله میرزا قاجار
«آلبوم‌خانه استرآباد» نامی عام است برای کتاب‌هایی که با محوریت انتشار عکس‌های تاریخی سرزمین استرآباد و گرگان توسط نشر بنام وابسته به مؤسسه فرهنگی میرداماد منتشر شده و یا خواهند شد. عنوان «آلبوم‌خانه» برگرفته از عنوانی است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار بر روی آرشیو عکس‌های سلطنتی گذاشته شد؛ باتوجه به علاقه ناصرالدین شاه به عکاسی، ابتدا برخی عکس‌های درباری با موضوعات مختلف توسط خود ناصرالدین شاه در آلبوم‌هایی گردآوری شده و توضیحاتی به آن‌ها افزوده می‌شد، سپس بسیاری از عکاسان که از نقاط مختلف ایران و یا خارج از ایران و از موضوعات و رویدادهای مختلف عکاسی می‌کردند، گزیده‌ای از عکس‌های خود را در قالب آلبوم‌هایی تدوین کرده و به ناصرالدین شاه تقدیم می‌داشتند. از سوی دیگر تأسیس عکاسخانه دارالفنون سبب شد تعداد عکس‌ها و به تبع آن تعداد آلبوم‌ها افزایش یابد. ناصرالدین شاه که از همان سال‌های آغازین ورود عکاسی به ایران، به قابلیت استنادی عکس‌ها پی برده بود، دستور داد تا در مجموعه سلطنتی کاخ گلستان و در کنار مجموعه اسناد بیوتات، آرشیوی از عکس‌ها و آلبوم‌های تهیه شده گردآوری شود، که این آرشیو به دلیل دربر داشتن تعداد زیادی از آلبوم‌های عکاسان مختلف، به «آلبوم‌خانه سلطنتی» شهرت یافت.
مرکز اسناد و مدارک تاریخی مؤسسه فرهنگی میرداماد نیز که از آغاز شکل‌گیری تاکنون مجموعه‌ای ارزشمند از عکس‌های تاریخی منطقه استرآباد و گرگان (استان گلستان) را گردآوری کرده، به منظور جلوگیری از انتشار غیراصولی و بدون نام و نشان عکس‌های تاریخی، انتشار مجموعه‌های تصویری را در دستور کار خود قرار داده، نخستین مجموعه‌ای که منتشر کرد عکس‌های عبداله میرزا قاجار از استرآباد بود.
بنابراین عنوان «آلبوم‌خانه» بر مجموعه‌هایی از عکس‌های تاریخی دلالت دارد که هر مجموعه یا توسط یک عکاس عکسبرداری شده و یا عکس‌های آن اشتراک موضوعی دارد.
نام «استرآباد» نیز دلالت دارد بر محدوده جغرافیایی ایالت استرآباد و گرگان که امروزه با نام استان گلستان شناخته می‌شود. درنتیجه مجموعه‌ای که با عنوان «آلبوم‌خانه استرآباد» منتشر شده و یا خواهد شد، دربردارنده‌ی عکس‌هایی است که از نظر جغرافیایی به محدوده سیاسی-فرهنگی استان گلستان کنونی مربوط می‌باشد.
عنوان «استرآباد در قاب عبداله‌میرزا قاجار» نیز به این دلیل انتخاب شده، که این کتاب، ایالت استرآباد قاجاری را از دریچه دوربین عکاسی عبداله‌میرزاقاجار و یا به عبارت دیگر از قاب عکس‌های عبداله‌میرزا نشان می‌دهد. موضوع محوری این کتاب 87 قطعه عکس از عبداله‌میرزاقاجار است که در سال‌های 68-1267 خورشیدی از منطقه استرآباد برداشته است؛ اصل این عکس‌ها در آلبوم شماره 298 مرکز اسناد تصویری کاخ‌موزه گلستان تهران نگهداری می‌شود. طبق یادداشت داخل آستر جلد این آلبوم، عبداله‌میرزا قاجار در نیمه دوم سال 1306 هجری قمری از جانب ناصرالدین شاه قاجار مأمور عکسبرداری از منطقه استرآباد و گرگان شده، در مسیر خود از تهران به بسطام و از بسطام به استرآباد عکسبرداری کرده، مدتی در استرآباد توقف می‌کند و پس از عکسبرداری از عمارات دولتی و قشون نظامی و ... از استرآباد به قصد دارالخلافه خارج شده و به مسافرت ده‌ماهه خود پایان می‌دهد.
عبداله‌میرزاقاجار که عکاس عکاسخانه دارالفنون و دومین عکاس پُرکار ایرانی پس از آقارضا عکاسباشی است، عکس‌های خود از سفر استرآباد را در قالب یک آلبوم گردآوری کرده و تقدیم ناصرالدین شاه می‌کند و این آلبوم اکنون به شماره 298 در مرکز اسناد تصویری کاخ‌موزه گلستان نگهداری می‌شود. نکته جالب توجه اینجاست که توضیحات زیرنویس عکس‌های این آلبوم به خط محمد ابن کیومرث‌میرزا ملک‌آرا است، که سال‌ها پیش از آن؛ یعنی درحدود سال‌های 85-1280 هجری پدرش حاکم استرآباد بوده و خود او نیز در استرآباد استقرار داشته، عمارات استرآباد و برخی شخصیت‌ها و رویدادها را به‌خوبی می‌شناخته است.
کتاب «استرآباد در قاب عبداله‌میرزاقاجار» که نخستین کتاب از مجموعه تصاویر استرآباد با عنوان کلی «آلبوم‌خانه استرآباد» است، توسط نشر بنام وابسته به مؤسسه فرهنگی میرداماد گرگان، در قطع خشتی و مشتمل بر 455 صفحه‌ی تمام گلاسه سیاه و سفید، با جلد سخت و شمارگان 1100 نسخه در سال 1396 منتشر شده است.
این کتاب شامل یک دیباچه در چهار صفحه (از ص 7 تا ص10)؛ مشتمل بر روایت چند و چون آشنایی با عکس‌های آلبوم 298 مرکز اسناد تصویری کاخ‌موزه گلستان و چگونگی دستیابی به آن‌ها و در نهایت اهداف مترتّب بر انتشار این عکس‌هاست. در ادامه راهنمای استفاده از کتاب در هشت صفحه (از ص11 تا ص18)، به معرفی بخش‌های مختلف کتاب و توصیف هریک از بخش‌ها، سپس شیوه تدوین کتاب پرداخته و در پایان جدول علائم اختصاری مندرج در کتاب آورده شده است.
پس از دیباچه و راهنمای کتاب، پیش‌گفتاری مفصّل (از ص19 تا ص92) مشتمل بر پیشینه عکاسی در ایران، جایگاه عکس‌ها به عنوان اسناد و مدارک تاریخی و پیشینه عکاسی در استرآباد آمده و سپس به معرفی عبداله‌میرزاقاجار و سابقه‌ی عکاسی او و نیز بررسی و تحلیل امکانات او در مأموریت عکاسی از استرآباد و نیز برخی از تکنیک‌های عکاسی عبداله‌میرزا در ثبت دقیق تصاویر و ... مورد بررسی قرار گرفته است. از نکات مهمی که در پیشگفتار این کتاب به آن پرداخته شده، یکی ارتباط عبداله‌میرزا قاجار با منطقه استرآباد و برخی شخصیت‌هایی که تصاویر آن‌ها در مجموعه عکس‌های این کتاب وجود دارد و دیگری بررسی منابع و مآخذ توضیحات زیرنویس عکس‌های عبداله‌میرزا در این مجموعه است و در پایانِ پیشگفتار نیز نقاط عکسبرداری شده توسط عبداله‌میرزا در شهر و ایالت استرآباد و پیرامون آن در قالب دو نقشه مشخص شده است.
پس از پیشگفتار، جدول تطبیق شماره عکس‌های عبداله‌میرزا در هفت صفحه (از ص94 تا ص100) آمده است؛ در این جدول نمای کوچکی از عکس، سپس شماره همان عکس در آلبوم شماره 298 کاخ‌موزه گلستان و بعد شماره عکس در کتاب پیش‌رو درج شده است.
در ادامه، محتوای اصلی کتاب گنجانده شده که شامل 87 قطعه عکس از عبداله‌میرزا قاجار از استرآباد است. این بخش از کتاب از صفحه 101 تا صفحه 205 گنجانده شده است. این عکس‌ها با کمترین میزان دخل و تصرف، در کتاب گنجانده شده و توضیحات زیرنویس عکس‌ها نیز همان دستخط محمد ابن ملک‌آرا است که در برخی موارد به دلیل ناخوانا بودن با نرم‌افزار فتوشاپ خواناسازی شده و در زیر این توضیحات، ترجمه انگلیسی آن‌ها آمده است.
مفصّل‌ترین و مهم‌ترین بخش این کتاب، بخش «تعلیقات» (از ص208 تا ص389) است. تعلیقات این کتاب به صورت یک دانش‌نامه‌ی الفبایی با مدخل «آب سیاه بالا» شروع و به مدخل «یموت» ختم شده و حدوداً مشتمل بر 250 مدخل است. درواقع تمامی اعلام اشخاص و جغرافیایی و رویدادها و مفاهیمی که در متن زیرنویس عکس‌ها درج شده و یا در داخل عکس‌ها قابل بازیابی است، به صورت یک مدخل درآمده و با کمک منابع دیگر توضیحاتی در مورد آن مدخل ارائه شده است. نکته‌ی حایز اهمیت در مورد این مدخل‌ها این است که در برخی از موارد، به ویژه در مورد نام برخی از اشخاص که هیچ اطلاعات دیگری جز همین عکس‌های عبداله‌میرزا در مورد آن‌ها نبوده، به اطلاعات مندرج در تصویر و متن زیرنویس آن مراجعه شده و درواقع نخستین منبع مکتوب که تاکنون شناخته شده در مورد این مدخل‌ها تولید شده است. به عنوان مثال ذیل مدخل «خدربای» آمده: «از صاحب‌منصبان طایفه جعفربای و از اعضاء گروه محمدباقرخان کردمحله داروغه جعفربای. تصویر خدربای تنها در عکس شماره 40 کتاب پیش‌رو آمده است» بنابراین در مورد اشخاصی همچون خدربای مذکور یک مدخل تعریف شده و نخستین توضیحات مرتبط با این مدخل با استناد به عکس‌های عبداله میرزاقاجار ذیل آن درج شده و ازین پس امکان تکمیل این اطلاعات با استفاده از اسناد و مدارک منطقه استرآباد و گرگان وجود خواهد داشت.
پس از بخش تعلیقات، بخش پیوست‌ها است که این بخش نیز در 48 صفحه (از ص391 تا ص439) مشتمل بر 37 پیوست است. پیوست‌ها در قالب جداول، نمودارها و تصاویر و عکس‌های الحاقی به منظور درک بهتر مفاهیم مندرج در بخش‌های دیگر کتاب به ویژه بخش پیشگفتار، ضمیمه کتاب شده‌اند.
پس از پیوست‌ها نیز فهرست منابع مورد استفاده در این کتاب در 11 صفحه (از ص440 تا ص450) آمده و این کتاب با یک چکیده به زبان انگلیسی در 4 صفحه خاتمه یافته است.
مدخل‌های مندرج در بخش تعلیقات این کتاب بعضاً با مدخل‌های تعریف شده در دانش‌نامه گلستان قابل تطبیق بوده و برخی موارد نیز به عنوان مدخل‌های جزئی‌تر و یا مدخل‌های مرتبط با تاریخ منطقه استرآباد و گرگان مورد رجوع پژوهشگران خواهد بود.