سيد جمالالدين بن عبدالله حسيني جرجاني
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد جمالالدين بن عبدالله حسيني جرجاني
قرن 10هـ.ق.
يکي ديگر از دانشمندان گمنام «جرجان» و «استرآباد»، «سيد جمالالدين بن عبدالله بن حسن حسيني جرجاني»؛ فقيه، متکلم، اديب و محدث قرن دهم هـ. ق. «گرگان» است.
گفته ميشود، او در «استرآباد» ديده به جهان گشود. همانجا رشد کرد و مقدمات را فراگرفت. سپس به «هرات» سفر کرد و نزد «ملا حسن حسابي» به تحصيل علوم ديني ادامه داد. سيد جمال بسياري از کتابهاي درسي، از جمله «شرح اللوامع» را نزد «ملا حسن» خواند.
از شرح زندگاني سيد جمالالدين جرجاني مطلب مفصلي در دست نيست. در نام و نام پدرش اختلاف فراوان وجود دارد.
مرحوم «افندي» در «رياض العلما» دو بار از او ياد ميکند. مرحوم «آقابزرگ» نيز به تبعيت از وي، به دو سيد جمالالدين تصريح دارد.
پرواضح است که نميتوان به استناد اين مدارک، با اطمينان به اتحاد «ميرجمالالدين محمد استرآبادي» و «سيد جمالالدين بن عبدالله بن محمد جرجاني» و «سيد جمالالدين بن عبدالله بن حسن استرآبادي»، حکم کرد.
زيرا مرحوم «افندي» و «آقابزرگ»، باوجود اينکه آثار متعددي را ديده و خبره‌ترين کارشناس در زمينه کتاب‌شناسي و مولفان «شيعه» هستند، در اتحاد و عدم اتحاد آنان ترديد کرده‌اند.
باوجود اين، کتاب «شرح تهذيب الاصول» يا «شرح تهذيب الوصول» را به عنوان اثر تاليفي، براي هر سه تن ذکر ميکنند.
«افندي» در «رياض العلما» «سيد مير جمالالدين محمد استرآبادي» را صدراعظم «شاه اسماعيل صفوي» معرفي ميکند.
دو تن جرجاني يا استرآبادي، به طور مسلم در دربار «شاه اسماعيل صفوي» مقامي ارجمند، در سطح وزارت داشتند. يکي از آنان «صدرالدين» معروف به «شريف جرجاني» است. وي در جنگ «چالدران» (تهاجم «سلطان سليم») به سال 920هـ.ق. به شهادت رسيد. قبر او در دشت «چالدران»، کنار قبر «امير عبدالباقي» از اجداد «سيد نعمت‌الله جزايري»، زيارتگاه مومنان است. دومي همين سيد جمالالدين حسيني استرآبادي است.
بنا بر تصريح «تاريخ عالم آراي عباسي»، «شاه تهماسب اول»، منصب صدارت را به شراکت با «امير قوامالدين حسن اصفهاني»، به مير جمالالدين حسيني استرآبادي تفويض کرد. اما صاحب «روضات الجنات»، او را وزير «شاه اسماعيل اول» دانسته و با «امير غياثالدين منصور شيرازي دشتکي»، شريک در صدارت تصور کرده است.
در هر صورت، سيد جمالالدين شخصيتي علمي و سياسي در دولت صفوي و از رجال صاحب کمال «استرآباد» در پايتخت آن دوران «ايران»، يعني «تبريز» و«قزوين» بشمار ميرود.
او با «محقق کرکي» دوستي و مجالست داشت. در «روضات الجنات» داستان جالبي در خصوص اين دو شخصيت علمي وجود دارد. خلاصهاش اينکه: دو بزرگوار قرار ميگذارند که ظرف يک هفته «محقق کرکي» «شرح قوشچي» را به سيد جمال تدريس کند. متقابلاً سيد جمال نيز «قواعد» «علامه حلي» را ظرف يک هفته به «محقق کرکي» درس دهد.
سپس سيد پيشنهاد ميکند، برحسبِ مناسبتِ ساعتِ نجومي، نخست شيخ تدريس آغاز کند. وقتي هفته به پايان ميرسد و نوبت به تدريس سيد ميرسد، سيد خود را به تمارض ميزند تا عنوان استادي بر «محقق کرکي» را نداشته باشد.
آثار:
«علامه حلي» کتابي در موضوع اصول فقه دارد که گاهي «تهذيب الاصول» و گاهي «تهذيب الوصول الي علم الاصول» ناميده ميشود. سيد جمالالدين جرجاني، اين اثر را در سال 929هـ.ق. شرح کرده است.
به‌نظر برخي از بزرگان مانند: صاحب «روضات الجنات»، کتابي است بسيار تحقيقي و متقن. مرحوم «خوانساري» آن را در «استرآباد» و «تبريز» ديده است. او ميگويد:
«اين شرح نزد علماي اصول شهرت دارد و بيشتر آنان از شرح تهذيب الاصول سيد جمال نقل ميکنند.» سپس اضافه مينمايد: «اين شرح يکي از بهترين شرحها محسوب ميگردد.» به دنبال آن از چند شرح معروف نام برده و شرح استرآبادي را بر آنها ترجيح ميدهد. در پايان يادآور ميشود: «شهيد ثاني از شرح سيد جمالالدين نقل ميکند.» اين نقل و اعتماد بر کفايت و سداد شرح مزبور دلالت دارد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1210 در 210 برگ، کتابت سال 980هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» به شماره 1956 در 291 برگ، کتابت سال 980هـ.ق. و آغاز افتاده، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فاضليه مشهد» به شماره 49 (46) در 480 برگ، کتابت سال 991هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2670 در 245 برگ، کتابت سال 952هـ.ق. و شماره 10423 در 311 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» به شماره 1038 در 222 برگ، کتابت سال 929هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي حجتيه» به شماره 192 موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1347 در 848 برگ، کتابت سال 975هـ.ق.، شماره 4242 در 214 برگ، کتابت سال 959هـ.ق. و شماره 7710 در 373 برگ، کتابت سال 1014هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 2997 در480 برگ، کتابت سال 991هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي شيخ مشکور نجفي» در «نجف اشرف» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي شيخ قاسم محيالدين» در «نجف اشرف» موجود است. کتابت اين نسخه به‌وسيله «عبدالغني گيلاني» و به سال 980هـ.ق. انجام شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد نصرالله اخوي» در «تهران» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي شيخ مشکور حولائي» در «نجف اشرف» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي شوشتري (تستريه)» «نجف اشرف» به کتابت سال 1228هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين حواشي مباحثي توضيحي و تشريحي درباره‌ي مطالبي است که به‌نظر مولف در شرح «تهذيب الاصول» «کافي» نبوده است. از اينرو گاهي در حواشي همان شرح و گاهي به طور مستقل نوشته شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در کتابخانه‌ي مرحوم «ميرزا محمدباقر خوانساري» (صاحب روضات الجنات به نقل از الذريعه) موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثرآفرينان2/196؛ اعيان الشيعة 4/216-217؛ تاريخ عالم آراي عباسي 1/144، 153؛ دايرةالمعارف تشيع 5/431؛ الذريعة 4/512 و 7/99 و 13/166-167؛ روضات الجنات 2/211-212؛ رياض العلماء 5/33 و 7/60، 61، 64-66؛ ريحانة الادب 1/399؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/42؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 314؛ فوائد الرضوية 84؛ کشف الحجب و الاستار 330؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل جرجاني) 321؛ مرآت الکتب 1/488-449؛ معجم المولفين 1/503 (3/157)؛ معجم مولفي الشيعة 115؛ مقالات تاريخي3/200-201.