حسن بن علی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 7هـ.ق.
فقيه، اصولي، محدث، متکلم و دانشمند پرآوازه‌ي «استرآباد» در قرن هفتم هـ. ق. که تا سال 698هـ.ق. زنده بود، «عمادالدين حسن بن علي بن محمد بن علي بن حسن طبري» نام دارد.
آنچه از زندگي و تحصيلات او ميتوان به دست آورد، شهرتش در علم کلام و مناظراتش با علماي شهرهاي مختلف و فرقه‌هاي اسلامي است.
تاريخ تولد و وفات عمادالدين حسن مشخص نيست. اما به گفته‌ي بسياري از تذکره‌‌‌‌نويسان، کتاب «اسرار الامامة» را به سال 698هـ.ق. به پايان برده است. بنابراين مرگ او اندکي پس از اين سال اتفاق افتاده است.
بزرگان رجال و حديث، او را ستوده و موثق توصيف کرده‌اند. با «خواجه نصيرالدين طوسي» معاصر بود. گويا نماز جمعه را باوجود حاکم عادل واجب مي‌شمرد. شيوه و طريقه‌ي صوفيه را انکار و مردود مي‌دانست.
عمادالدين بسيار سفر کرد. سفرهايش بيشتر تبليغي و ترويجي بود؛ زيرا با دانشمندان شهرها مناظره مي‌کرد و باورهاي غلط آنان را اصلاح مي‌نمود.
سال 667هـ.ق. با علماي «بروجرد» در باب تنزيه خداوند از «تشبيه»، مناظره و آنان را به سوي حقايق و معارف ائمه اطهار عليهم السلام جذب کرد.
سال 672هـ.ق. به فرمان «بهاءالدين محمد بن شمس‌الدين محمد جويني»، از «قم» به «اصفهان» رفت و مدت هفت ماه در آن شهر به سر برد. گروه کثيري از مردم «اصفهان»، «شيراز»، «ابرقو»، «يزد» و شهرهاي «آذربايجان» بر او گرد آمدند و در انواع علوم از وي بهره‌مند گرديدند.
هم‌چنين به «ري» و «نجف اشرف» سفر کرد. دو کتاب در موضوع امامت در آن شهرها تاليف نمود.
مختصر اينکه عمادالدين حسن طبري استرآبادي، به هر شهري که قدم مي‌نهاد، با سخن و گفت‌گوي علمي، بزرگان و دانشمندان آن شهر را به سوي خود جلب مي‌نمود و در صورت نياز کتابي تدوين مي‌کرد تا باورهاي ديني مردم مطابق دين مبين اسلام اصلاح گردد.
آثار:
ظاهراً اين کتاب درباره‌ي ماجراي سقيفه و روي‌دادهاي آن روز است. روي‌دادي که منجر به تعيين خلافت، بدون توجه به وصايا و سفارش‌هاي رسول خدا (ص) در ضرورت انتصاب اميرالمومنين علي (ع) به منصب خلافت از سوي خدا است.
از اين اثر مولف، هيچ نسخهي خطي گزارش نشده است. اما کتاب ديگري با عنوان «کامل السقيفة» يا «کامل بهايي» دارد که به دليل فقدان کتاب نخست، امکان مقايسه و مقابله براي تشخيص اتحاد و عدم اتحاد آن دو، وجود ندارد.
به همين جهت اين اثر مستقل ذکر گرديد، تا سرنخي براي جست‌جو از نسخ خطي آن و تکميل اطلاعات موجود شود.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. الاربعون البهائي في تفضيل علي (ع)
مرحوم عمادالدين استرآبادي، سه اثر با عنوان «الاربعون» و «اربعين» دارد. از نسخه‌هاي خطي دو اثر وي با عناوين «الاربعون البهائي في تفضيل علي (ع)» و «الاربعون حديثاً في فضائل اميرالمومنين (ع) لاثبات امامته» هيچ گزارشي در دست نيست. اما يک نسخهي خطي از کتاب «اربعين» که به زبان فارسي است، ميتوان سخن گفت.
به جهت اينکه امکان مقابله اين سه اثر وجود نداشت تا يکي‌بودن و يکي‌نبودن آنها را تشخيص دهيم، لذا هرکدام را جداگانه معرفي کرديم.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. الاربعون حديثا في فضائل اميرالمومنين (ع) لاثبات امامته
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گفتني است که اين اثر غير از «اربعين شيخ بهايي» مشهور است. بلکه به احتمال زياد، به جهت "بهاءالدين محمد جويني»، نگاشته و از اينرو «اربعين بهايي» ناميده است.
در هر حال اين اثر اخبار و احاديث مختلف، و بيشتر در موضوع امامت و ولايت را به زبان فارسي در خود جمع کرده است.
نويسنده با استناد به احاديث، افضليت اميرالمومنين (ع) به مقام خلافت و جانشيني پيامبر (ص) را بر ساير صحابه به اثبات رسانده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1902 در 35 برگ، شايد کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. اسرار الائمة (اسرار الامامة)
به‌نظر ميرسد اخبار و احاديث درباره‌ي فضايل و مناقب ائمه و امامت علي بن ابيطالب (ع) و يازده امام ديگر در اين اثر جمع‌آوري شده است.
در پايان کتاب گفتاري در باب مذاهب و اديان آورده و مختصري نيز از احوال علما به دست داده است.
در برخي منابع و در نسخهي خطي آن، عنوان «اسرار الامامة» دارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3757 در 173 برگ، کتابت سال 1294هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين کتاب را به سال 1380 بنياد پژوهش‌هاي اسلامي وابسته به آستان قدس رضوي (ع) در 679 صفحه به چاپ رسانده است.
مولف درباره‌ي اين اثر ميگويد: «آن را پس از ده سال مطالعه و تحقيق به رشته‌ي تحرير درآوردم.»
اين اثر که در فضايل و مناقب ائمه اطهار (ع) است، از آثار کلامي مولف با استناد به روايات پيامبر اکرم (ص) تدوين شده است.
کتاب به‌وسيله «رضيالدين عبدالملک شمس‌الدين اسحاق بن فتحان واعظ قمي کاشاني»، به فارسي ترجمه و همراه با متن اصلي کتاب، کتابت شده است.
در ابتداي يکي از صفحات آن عنوان «مناقب الطالبين» نوشته شده است. به درستي دانسته نيست که اين اثر همان «مناقب الطالبين» و آن هم، همان «مناقب الطاهرين» است يا خير؟
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 868 در 137 برگ خشتي، کتابت سال 1210هـ.ق. موجود است.
آخر نسخه ناقص است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتاب با ارزش عمادالدين حسن استرآبادي در علم کلام و دفاع از مرزهاي فکري و ايماني «تشيع» است.
مولف سعي دارد شبهات و انتقاداتي را که بر عليه «شيعيان» طراحي و پخش شده پاسخ دهد.
از محتواي برخي نسخه‌ها چنين استنباط مي‌شود که مولف اين اثر را به سال 697هـ.ق. براي «عزالدين محمد بن محمد رازي» وزير «ارغون شاه مغول» نوشته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز احياي ميراث اسلامي» «قم» به شماره 1/153 در 155 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2057 در 244 صفحه موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 6395 کتابت سال 1273هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 8191 در 201 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق.، شماره 12435، کتابت سال 119هـ.ق. و شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1049هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب قاهره» به شماره 16 در 96 برگ، کتابت سال 1095هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي نوربخش خانقاه نعمتاللهي تهران» به شماره 2/279 در 396 برگ موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» (اهدايي رهبر) به شماره 1/985، کتابت سال 1319هـ.ق.، شماره 1/1095 و شماره 1/1002، کتابت سال 1222هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين کتاب در سال 1376 به‌وسيله دفتر نشر ميراث مکتوب و با تحقيقات «سيد مهدي جهرمي» در «تهران» در 323 صفحه وزيري چاپ و منتشر شده است.
سال 1382 به‌وسيله «عبدالرحيم مبارک» به عربي ترجمه شده و در «مشهد»، مرکز بحوث اسلامي در 359 صفحه منتشر گرديده است.
9. تنقيح مراتب التبري عنهم و التشيع عليهم
کتاب درباره‌ي يکي از مسائل مهم اعتقادي «شيعه»، تولي و تبري (دوستي و دشمني براي خدا) است.
در واقع مولف در اين اثر، مراتب دوستي با «اهل‌بيت» عصمت و طهارت عليهم السلام و دوستداران آنان؛ نيز مراتب انزجار و دشمني با دشمنان آنان را بيان کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به‌نظر ميرسد کتاب حاوي احاديث رسول الله (ص) درباره‌ي فضايل و مناقب اميرالمومنين و ائمه اطهار عليهم السلام است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در فهرست نسخه‌هاي خطي چند کتابخانه‌ي «اصفهان» به شماره 44 در 229 برگ معرفي شده است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2823 در 272 برگ و شماره 12773 در 116 برگ، کتابت سال 1212هـ.ق. موجود است.
گفتني است، فهرست‌نويس «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» مولف آن را «ابوجعفر عمادالدين محمد بن علي بن حمزه طوسي جرجاني» مشهور به «ابنحمزه» دانسته ولي فهرست‌نويس نسخهي موجود در «اصفهان» مولف آن را «عمادالدين حسن بن احمد طبري» استرآبادي تشخيص داده است.
از آنجا که آغاز و انجام هر سه نسخه يکي است، نميتواند اثر دو نويسنده باشد. بنابراين مسلم است که اين اثر به يکي از دو نويسنده‌ي نام برده‌ي در بالا تعلق دارد.
در اين خصوص بايد گفت، منابع تصريح دارند که ابنحمزه، (عمادالدين محمد بن علي طوسي) اثري با عنوان «الثاقب في المناقب في المعجرات الباهرات للنبي (ص) و ائمة المعصومين الهداة» دارد.
حتي اثر ياد شده سال‌هاي 1411هـ.ق. و 1419هـ.ق. در «بيروت» و «قم» چاپ شده است.
اما کتابي که با عنوان «الثاقب» به عمادالدين حسن بن علي طبري استرآبادي نسبت مي‌دهند، اختلافي است. شايد عنوان اثر حسن بن علي متعدد است. چرا که او کتابي با عنوان «مناقب الطاهرين» دارد. از اينرو گاهي با عنوان مناقب خوانده شده و به مرور با کتاب الثاقب في المناقب جا به جا گرديده است. در هر حال بايد اصل نسخه بررسي و اعلام نظر شود.
هم‌چنين مرحوم «آقابزرگ» در «الذريعه» ذيل «الثاقب في المناقب»، آن را متعلق به «شيخ محمد بن علي جرجاني» معاصر «ابن‌شهرآشوب» دانسته است. اما «کتاب عمادالدين محمد بن علي جرجاني طوسي» را «ثاقب المناقب» ناميده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
11. جوامع الدلائل و الاصول في امامة آلالرسول(ص)
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف در اين اثر به بررسي مسئله مهم اصول دين و توحيد آفريدگار از ديدگاه «تشيع» پرداخته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 907 در 131 برگ، کتابت سال 1268هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
13. العمدة في اصول‌الدين وفروضه الفرضية و النقلية
از عنوان کتاب ميتوان به محتوا و موضوع آن پيبرد. مولف در اين اثر ارزشمند اصول و فروع دين را از منظر «تشيع» بيان کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام عصر (عج) شيراز» به شماره 348 در 46 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف بغداد» به شماره 7436 در 38 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين کتاب ضمن کتابي با عنوان «معتقد الامامية» چاپ شده است. کتاب به کوشش «محمدتقي دانش‌پژوه» در «تهران» و به سال 1339هـ.ق. در قطع وزيري منتشر گرديده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر مولف در موضوع احکام فقه است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
16. کامل البهائي في الامامة (کامل السقيفة)
اين اثر يکي از مهمترين آثار عمادالدين حسن بن علي در موضوع امامت است که مکرر چاپ شده است. اما در عنوان چاپي آن کلمه السقيفه وجود ندارد.
از پانزده نسخهي خطي شناخته شده نيز فقط سه نسخه کلمه السقيفه را دارند. مابقي با عنوان کامل بهايي فهرست شده‌اند.
از سوي ديگر بدرستي دانسته نيست که اين اثر با اثر ديگر وي با عنوان «احوال السقيفه» و کامل السقيفه» يکي است يا خير؟
نسخه‌هاي خطي:
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 809 در 725 برگ، کتابت سال 1065هـ.ق.، شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1045 تا 1049هـ.ق. و شماره 13220 در 218 برگ موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2077 در 340 صفحه، شماره 14497 در 181 برگ، کتابت سال 1274هـ.ق. و شماره 5663 در 67 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 833 کتابت سده 10 و 11هـ.ق. موجود است. اول و آخر اين نسخه ناقص است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 219 در 220 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز ميراث اسلامي» «قم» به شماره 1/160 در 850 صفحه موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 234 در 184 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2060 در 402 صفحه (کرم خورده) و شماره الف/987 در 970 صفحه موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2240/ف، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 250 در 263 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف، اين اثر اعتقادي را در زماني که در «اصفهان» اقامت داشت تاليف کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف به اين اثر خود در کتاب اسرارالامامة اشاره کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. مناقب الطاهرين في فضائل اهلالبيت المعصومين (ع)
مولف اين اثر را نيز در نقل احاديث و اخبار براي شرح‌حال، فضايل و مناقب ائمه اطهار عليهم السلام به زبان فارسي نگاشته است. هم‌چنين همراه با احاديث، دهها معجزه و کرامت نقل کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3994 در 375 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 4901 در 322 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 809 در 725 برگ، کتابت سال 1067هـ.ق.، شماره 5462 در 266 برگ، کتابت 876هـ.ق. و شماره 1582 در 216 برگ، کتابت سال 1057هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2 در 180 برگ، کتابت سده 12 و 13هـ.ق. موجود است. اول و آخر اين نسخه افتادگي دارد؛ چون نام مولف در نسخه وجود ندارد، فهرست‌نويس احتمال داده است که شايد کتاب «مناقب الطاهرين» باشد.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 2125 در 300 برگ، کتابت سده 11 و 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز ميراث اسلامي» «قم» به شماره 2/160 در 850 صفحه، کتابت سال 1067هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 837 در 211 برگ، کتابت سال 1018هـ.ق. و شماره 3892 در 200 برگ، کتابت سال 1087-1088هـ.ق. با عنوان «مناقب الطاهرين و دلائل المومنين في فضائل اهلالبيت و المعصومين» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
انتشارات رايزن در «تهران» به سال 1379 اين کتاب را در دو مجلد چاپ کرده است.
22. المنهج في فقه العبادات و الادعية و الآداب‌الدينية
آن گونه که از اسم کتاب مشخص است، درباره‌ي عبادات مانند نماز، روزه، زکات، خمس، ادعيه و شعائر ديني بحث کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
23. النقض علي معالم فخرالدين الرازي
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
24. نهج الفرقان الي هداية الايمان
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
از اين مولف چند اثر ديگر نيز با نام‌هاي متفاوت نقل شده است.
منابع:
اثرآفرينان 4/98؛ اعيان الشيعة 5/212؛ ايضاح المکنون 1/260، 331، 374 و 2/504؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/153؛ دانشمندان و رجال مازندران 60؛ دايرةالمعارف تشيع 11/457؛ الذريعة 1/305 و 3/405 و 5/53، 250 و 6/264 و 15/333 و 17/252 و 18/95، 368 و 21/192، 211 و 22/329 و 24/290؛ راهنماي بازار کتاب 4/288؛ روضات الجنات 2/261؛ رياض العلماء 1/268؛ ريحانة الادب 4/199؛ طبقات اعلام الشيعة (الحقائق الراهنة) 3/41؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 153؛ الفوائد الرضوية 111؛ فهرست کتابهاي چاپي فارسي 4/4009، 4809؛ فهرست کتابهاي خطي فارسي 2/991؛ کشف الاستار 269؛ کشف الحجب 420؛ الکني و الالقاب 2/443؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل حسن) 598؛ معجم الاصوليين 2/50؛ معجم التراث الکلامي 1/209، 445 و 2/77، 173، 233، 345، 409-410 و 3/254 و 4/307، 485، 516 و 5/172،178-179، 274، 414؛ معجم المولفين 3/261؛ معجم طبقات المتکلمين 2/363-364؛ موسوعة طبقات الفقهاء 7/66-67؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 2/609-610؛ هدية العارفين 1/282.