سيد حسن (حسين) بن مرتضی حسينی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد حسن (حسين) بن مرتضي حسيني استرآبادي
قرن 12هـ.ق.
باوجود اينکه «سيد حسن استرآبادي» يک اثر تاريخي ارزشمند برجاي نهاده، اما شرح زندگاني خودش در ابهام و تاريکي مانده است. در فهرست برخي نسخههاي خطي، نام وي را سيد حسين ثبت کردهاند. اما اکثر منابع نام او را سيد حسن نوشته‌اند.
براساس چند نسخه‌ي خطي که در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» و کتابخانههاي ديگر، از يک اثر تاريخي وي با عنوان «تاريخ سلطاني» نام برده شده است، گفته ميشود که متعلق به «سيد حسن بن مرتضي حسيني استرآبادي» است.
حتي دکتر «احسان اشراقي» که کتاب «تاريخ سلطاني» وي را منتشر ساخته است، در صفحه عنوان و نيز در شناسنامه کتاب، نام نويسنده را به دو گونه: سيد حسين و در روي جلد و پيشگفتار نامش را سيد حسن نوشته است.
اما هيچ اطلاعات ديگري از زمان حيات، تحصيلات، آثار و افکار نويسنده ياد شده ارايه نداده است.
بديهي است براي کشف حقايق بيشتر درباره‌ي مولف و کتاب وي، بايد از نسخههاي احتمالي ديگر پرس و جو کرد و سپس آنها را با هم مقابله نمود. ممکن است از محتواي آنها مطالبي به دست آيد.
از توصيفي که درباره‌ي نسخههاي موجود کردهاند، ميتوان احتمال داد که نويسنده از علماي قرن 12هـ.ق. است؛ زيرا روي‌دادهاي تاريخ صفوي را تا سال 1051هـ.ق. و نيز تا زمان «شاه سلطان حسين صفوي» 1115هـ.ق. نگاشته است.
آثار:
تاريخ سلطاني (از شيخ صفي تا شاه صفي)
اين اثر بر خلاف نامش، مطلقاً در تاريخ سلاطين نيست. بلکه بخش عمده‌ي آن در سيره و تاريخ ائمه اطهار عليهم السلام نوشته شده است.
مولف اثر خود را در 3 بخش تنظيم کرده است. بخش نخست درباره‌ي انبيا صلوات الله و سلامه عليهم و علي نبينا و آله الاطهار است. بخش دوم درباره‌ي پادشاهان اسلام و بخش سوم در بيان تاريخ «صفويه» است.
نسخههاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2413 در 258 برگ، کتابت سال 1222هـ.ق.، شماره 3180 در 248 برگ، کتابت سال 1255هـ.ق. همراه با جداولي در احوال ائمه (ع) و شماره 3243 در 378 برگ، کتابت سال 1255هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 83/ف در 95 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق.، بدون نام مولف گزارش شده است. شايد اين نسخه نيز متعلق به سيد حسن بن مرتضي موسوي است.
1 نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي دانشگاه شيراني لاهور پاکستان» به شماره 3284/279، کتابت سال 1227هـ.ق.، بدون نام مولف و موريانه خورده موجود است.
1 نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي کمبريج» موجود است. اين نسخه جزء کتاب‌هاي «ادوارد براون» به شماره (15) 16 H فهرست شده است.
نسخههاي چاپي:
بخش سوم کتاب «تاريخ سلطاني» با عنوان «از شيخ صفي تا شاه صفي» به کوشش «احسان اشراقي» در «تهران» و به سال 1364ش. در قطع وزيري و 320 صفحه چاپ گرديده است.
هم‌چنين سال 1366 در همان قطع و اندازه مجدداً چاپ گرديده است.
منابع:
ادبيات فارسي بر مبناي استوري 2/636؛ تاريخ ادبيات در ايران 5/1561، 1791؛ دانشنامه جهان اسلام 1/132، 160، 521؛ دانشنامه زنان فرهنگ ساز 2/2081؛ الذريعة 26/133، 183؛ فرهنگ کتاب‌هاي فارسي شده چاپي 1/127؛ کتاب‌شناسي تاريخ ايران 162، 163؛ کتابنامه اسفند 1364: 81 و دي 1366: 61؛ فهرست نسخههاي خطي کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره) 7/12 و 8/403 و 9/37؛ فهرست نسخههاي خطي کتابخانه‌ي ملي ملک ج.1.؛ فهرست نسخههاي خطي مشترک پاکستان ج.10.؛ فهرست استوري 1/134؛ از شيخ صفي تا شاه صفي (تاريخ سلطاني) مقدمه.