حسین محمد جعفری جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-بعد 680هـ.ق.
«حسين» يا «يحيي بن محمد بن علي جعفري رغدي»، ملقب به «ناصرالدين» و مشهور به «ابنبيبي»، اديب و تاريخنگار صاحبنام سدهي هفتم هـ. ق. است.
پدر ابنبيبي، «مجدالدين محمد ترجمان» از سادات «گور سرخ» «جرجان» است. وي در دستگاه «سلطان جلالالدين خوارزمشاه»، داراي مقام و منزلت بود.
«مجدالدين محمد» نزد «شمسالدين جويني»، به منصب منشيگري اشتغال داشت. بعدها به دربار سلجوقيان راه يافت و در آنجا سمت «فراشخانه خاص» را به عهده گرفت. پس از مدتي منصب ترجماني را به دست آورد و به دنبال اين سمت، به عنوان سفير، نزد اميران و حکمرانان مختلف ماموريت يافت.
مادرش «بيبي منجمه»، دختر «کمالالدين سمناني» رئيس «شافعيان» «نيشابور» است. اين زن دانشمند، در ستارهشناسي مهارت داشت.
مشهور است که چون وي «سهم الغيب» (يکي از صورتهاي فلکي نيمکره شمالي آسمان) در طالع داشت، احکام او با قضا و قدر بيشتر موافق ميآمد. به همين جهت در دستگاه امرا و سلاطين، داراي مقام و منزلت شاياني بود و مورد احترام واقع ميشد.
حسين بن محمد را نيز از اينروي «ابنبيبي» گفتهاند که مادرش به «بيبيمنجمه» شهرت داشت. او در اواخر سدهي ششم يا در اوايل سدهي هفتم متولد شد. تحصيلاتش را نزد پدر و ديگر استادان ادب و انشا کامل کرد.
در دوراني که پدر و مادر ابنبيبي، در دربار سلاطين سلجوقي به خدمت اشتغال داشتند، به او نيز مشاغل دولتي و ديواني محول ميشد. به احتمال زياد، پس از مرگ پدرش، وظايف او را به عهده گرفت و رياست «ديوان طغرا» و «ديوان انشا» (رسايل) را به دست آورد.
ابنبيبي در همهي عمر خود، به کارهاي ديواني و منشيگري اشتغال داشت و در دوران «علاءالدين کيقباد اول»، با همکاري «علاءالدين عطاملک جويني»، به تحقيق و تاليف در زمينهي تاريخ پرداخت.
آثار:
الاوامر العلائية في الامور العلائية (الاوامر العلانية في الامور العلائية)
اين کتاب به منزلهي ذيلي بر کتاب «جهانگشاي جويني» در تشريح تاريخ سلجوقيان روم است.
گويا مولف نخست قصد نگارش تاريخ مملکت روم را داشت. ليکن به سبب اختلاف نظرها و عدم دسترسي بر منابع دقيق، تصميم به نوشتن رويدادهاي زمان حکومت سلجوقيان گرفت.
اين تاريخ از زمان روي کار آمدن «غياثالدين کيخسرو» (588هـ.ق.) تا زمان سلطنت «ملک غياثالدين مسعود» (679هـ.ق.) را شامل ميگردد. مهمترين قسمت نيز دوران «کيقباد اول» و جانشينان او را دربرميگيرد؛ زيرا معاصر آنان بود و مشاهدات خود را نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانهي اياصوفيه ترکيه» به شماره 2985 موجود است.
نسخههاي چاپي:
نسخهي عکسي از همان نسخهي منحصر بفرد اياصوفيه، با مقدمه کوتاه از «عدنان صادق ارزي» به سال 1956م. در «آنکارا» منتشر شد.
چاپ ديگري با کوشش «عدنان صادق ارزي» و «نجاتي لوغال» در 1957م. در «آنکارا» انتشار يافت.
سال 1350ش. در «ايران» نيز به کوشش «محمدجواد مشکور» با عنوان «اخبار سلاجقه روم» در 597+202 صفحه منتشر شد.
تاريخ ابنبيبي بهوسيله شخص ناشناسي خلاصه شده و با عنوان «مختصر سلجوقنامه» در 337 صفحه و به کوشش «هوتسما»، چاپ شده است.
منابع:
اثر آفرينان 1/100؛ پارسي نويسان آسياي صغير 16؛ تاريخ ادبيات در ايران 3/1215-1217؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/149-150؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 3/143-145؛ دانشنامه ادب فارسي 6/29، 501؛ دانشنامه ايران و اسلام 3/455؛ دايرةالمعارف مصور پيمان 253؛ شخصيتهاي نامي ايران 23؛ فرهنگ زندگينامهها 1/316؛ فهرست کتابهاي چاپي فارسي 3/3053؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 2/866 و 6/853؛ نامه مينوي 450-466؛ نگاهي به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسي در ترکيه 77-81.