محمدبن تاج‌الدین حسن اصفهانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
( فاضل هندي)/ 1062-1137هـ.ق.
پيش از هر سخني بايد به اين نکته توجه داشت که آيا «محمد بن تاج‌الدين حسن»، مشهور به «فاضل هندي»، اصالتاً اصفهاني است؟ يا به دليل سکونت پدرانش در «اصفهان»، بدانجا منسوب شده است؟
«مرحوم خوانساري» در «روضات الجنات»، استناداً به يک اجازه از «سيد حسين بن سيد حيدر کرکي»، او را «فلاورجاني» دانسته است. همين نظر سبب شده تا ديگران نيز فاضل هندي را فلاورجاني، لنجاني، رويدشتي و اصفهاني بخوانند.
اما هيچ سندي بر اينکه شخص نام برده شده در اجازه‌ي فوق‌الذکر، پدر فاضل هندي و جدش باشد، در دست نيست. همان‌طور که محقق معاصر، «رسول جعفريان» نيز مي‌نويسد: «اگر در اجازه‌ي فوق‌الذکر از «سيد حسين کرکي»، «تاج‌الدين» مذکور، شخصي جز «تاج‌الدين» پدر فاضل هندي باشد، از اساس فلاورجاني بودن خاندان فاضل منتفي است. اين احتمال از آنجاست که خود فاضل نام جد خود را «محمد» ياد کرده و گرچه محتمل است لقب وي «شرف‌الدين» بوده، اما چنانچه اين لقب را داشت، خود فاضل به افتخار در موارد ديگر که از جد خود ياد کرده، آن را ذکر مي‌کرد.»
عبارت اجازه‌ي مذکور چنين است: «اجزت له... ان يروي عني... ما حدثني به المولي الجليل الفاضل النبيل مولانا تاج‌الدين حسن بن شرف‌الدين الفلاورجاني الاصفهاني...»
همين تشکيک، براي عدم اطمينان به اصفهاني بودن وي کافي است. ليکن آيا او يا نياکانش، استرآبادي هستند که در اين مجموعه ذکر شود؟
در پاسخ اين سوال بايد گفت: اطميناني به استرآبادي بودن نياکان وي نيز در دست نيست. اما از آنجا که هدف اين مجموعه جمع‌آوري، فهرست مولَفات کليه‌ي کساني است که به نوعي استرآبادي و جرجاني خوانده شده‌اند، احتمال استرآبادي نيز براي ما کافي خواهد بود. دليل اين احتمال، تشابه نام، نام پدر و لقب پدر «سلطان محمد بن تاج‌الدين حسن بن سيف‌الدين استرآبادي» با «محمد بن تاج‌الدين حسن اصفهاني» است.
اينک به درستي دانسته نيست که آيا نياکان فاضل هندي استرآبادي بودند و در «اصفهان» سکنا گزيدند، يا پشت در پشت اصفهاني بودند و نام او جز تشابه اسمي، هيچ ربطي به «استرآباد» ندارد. از اين‌رو، مدخلي را براي وي اختصاص داديم. ليکن از ذکر آثارش صرف نظر مي‌کنيم. علاقه‌مندان به منابع ذيل مراجعه نمايند.
منابع:
آشنايي با علوم اسلامي 306؛ اثر آفرينان 4/252؛ الاجازة الکبيرة 42، 101، 147، 148، 177، 207؛ احوال و آثار بهاءالدين اصفهاني، بيشتر صفحات؛ اعلام الهند 1/289 و 2/380؛ اعيان الشيعة 9/138؛ ايضاح المکنون 1/309، 440، 583 و 2/366، 564، 596؛ البدر الزاهر في تراجم اعلام کتاب جواهر 487؛ بزمگاه دلبران 18-19؛ بهجة الآمال 375؛ تاريخ اصفهان 174-175، 307؛ تاريخ حزين 64؛ تاريخ نهضت‌هاي فکري ايرانيان 1/466-467 و 2/621، 649؛ تذکرة الانساب 107؛ تذکرة العلماء 169؛ تراجم الرجال 1/106 و 3/290-291؛ تکملة امل الآمل 85، 236؛ تلامذة العلامة المجلسي و المجازون منه 63؛ دايرةالمعارف تشيع 12/176-177؛ درآمدي بر فقه اسلامي 33؛ الذريعه 1/232-233، 280 و 3/49، 195، 199 و 4/265، 296، 423، 431 و 5/229، 311 و 6/126، 137، 139 و 7/276-277 و 10/257 و 11/34-35، 168 و 12/16 و 13/370، 372 و 15/361 و 17/233 و 18/56-57، 132، 259-260 و 22/204، 272، 346، 361 و 24/57؛ رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر 61، 69-71، 122؛ روضات الجنات 7/111-118؛ رياض الجنة 2/197-208 و 4/103؛ رياض العلماء 7/36؛ ريحانة الادب 4/284؛ زندگي‌نامه علامه مجلسي 1/375؛ سراج المعاني دراحوالات امام سيد الوالحسن اصفهاني 45؛ سفينة البحار 1/114؛ سيري در تاريخ تخت فولاد 166؛ شرح‌حال علماي شيعه (نجوم السماء) 231-232؛ شرح مجموعه گل 122، 137؛ طبقات اعلام الشيعة (الکواکب المنتشرة) 9/575-577؛ طرائق الحقائق 1/285؛ فقهاي نامدار شيعه 265؛ فهرست کتب چاپ سنگي کتابخانه‌ي مرکزي تبريز 22؛ فوائد الرضوية 477-482؛ قصص العلماء تنکابني 312-313؛ کشف الحجب و الاستار 138، 303، 346، 464، 538، 557، 569؛ الکني و الالقاب 2/94، 104، 107 و 3/8، 243؛ گنجينه آثار تاريخ اصفهان 688؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل فاضل هندي) 492؛ لمعة النور و الضياء 142؛ مطلع الانوار 494-495؛ معجم التراث الکلامي 1/154 و 2/110، 194، 277، 344، 349، 489 و 3/53-54، 56، 495 و 4/79، 530؛ معجم طبقات المتکلمين 4/310-312؛ معجم مخطوطات الشيعة حول القرآن 17؛ معجم المولفين 3/232؛ معجم مولفي الشيعة 36؛ مقابس الانوار 18؛ منتخب آثار حکماء 3/544؛ مولفين کتب چاپي فارسي 3/349؛ هدية الاحباب 107؛ هدية العارفين 2/318.