سیدمحمدبن علی‌بن ابراهیم حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد محمد بن علي بن ابراهيم حسيني استرآبادي
000-1028هـ.ق.
رجالي مشهور، «سيد ميرزا محمد بن علي بن ابراهيم حسيني استرآبادي»، فقيه و محدث، از علماي بزرگ «شيعه» در قرن يازدهم هـ. ق. معروف به فاضل استرآبادي است.
از تاريخ و محل تولد سيد محمد استرآبادي، آگاهي روشني در دست نيست. اين احتمال وجود دارد که وي در «استرآباد» به دنيا آمده باشد. ولي تحصيلاتش را در «نجف اشرف» به کمال رساند.
استادان وي در «نجف اشرف» عبارت‌اند از: «احمد بن محمد مشهور به مقدس اردبيلي» متوفاي 993هـ.ق.، «شيخ ابراهيم بن علي بن عبدالعال عاملي ميسي» متوفاي 979هـ.ق. و «ابومحمد محسن بن غياث‌الدين منصور».
محمد بن علي استرآبادي شاگردان زيادي را پروريده است. کساني چون: «محمدامين استرآبادي»، «مير شرف‌الدين علي بن حجة الله شولستاني»، «محمد بن سبط»، «مولي نصرا»، «محمد بن جابر بن عباس نجفي»، «يوسف بن محمد حسيني عاملي» و گروهي ديگر از او دانش آموخته و روايت کرده‌اند.
گويند چون استادش «مقدس اردبيلي» هنگام مرگ، وي را به عنوان جانشين خود مشخص نکرد، «نجف اشرف» را به سوي «مکه» ترک گفت و تا پايان عمر در «مکه مکرمه» زيست.
بسياري از علما مانند: «علامه مجلسي»، «شيخ حر عاملي» و «محمدامين استرآبادي»، «محمد بن علي استرآبادي» را به فضل و کمال ستوده و در علم رجال بسيار چيره دست توصيف کرده‌اند.
سيد محمد استرآبادي را پس از مرگ، در نزديک قبر حضرت خديجه، همسر پيامبر اکرم (ص) به خاک سپردند.
آثار:
محمد استرآبادي در اين تفسير، آياتي را که احکام فقهي را شامل مي‌گردد، جمع‌آوري و براي استنباط احکام شرعي، تفسير کرده است.
وي ترتيب کتاب خود را بر اساس ترتيب ابواب فقه قرار داده و آيات احکام را از طهارت تا ديات شرح کرده است.
وي در اين شرح و تفسير از اقوال علما و محدثان بهره برده و تمايل به اخباري‌گري را بروز داده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1435 در 73 برگ و شماره 1436 در 184 برگ، کتابت سال موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5032 در 198 برگ، جلد اول شامل طهارت تا امر به معروف و شماره 8562 در 135 برگ، کتابت عصر مولف و تصحيح شده در حواشي، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 19/32 در 193 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2053 در 186 صفحه، از کتاب مکاسب تا آخر قضا و شهادات، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1300/ع در 217 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 1/66946 در 136 برگ، کتابت سال 1303هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
جلد اول اين کتاب، به کوشش «محمدباقر شريف‌زاده» به سال 1394هـ.ق. در «تهران» و توسط مکتبة معراجي در 319 صفحه وزيري، شامل طهارت تا زکات، چاپ شده است.
2. تلخيص المقال في معرفة الرجال (تلخيص الاقوال في تحقيق احوال الرجال)
مرحوم سيد محمد استرآبادي سه کتاب رجالي نوشته است. يکي از آنها بسيار مبسوط، يکي متوسط و سومي مختصر است.
تلخيص المقال يا تلخيص الاقوال همان «رجال وسيط» است که در «مکه معظمه» به نگارش درآمده است.
نسخههاي خطي:
بيش از 12 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 7491 در 237 برگ، 3628 در 268 برگ، کتابت سال 1056هـ.ق. و شماره‌هاي 3600، 3601، 3602، 3609، 3627، 7518، 9449، 9450، 15272 و 11668 هم‌چنين اهدايي مقام معظم رهبري به شماره‌هاي 439، 1072 و 1342 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3: 6- 6177 در 165 برگ، کتابت سال 1081هـ.ق. موجود است.
بيش از 14 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 120 در 68 برگ، 572 شماره 977 در 345 برگ، کتابت سال 1025هـ.ق.، شماره 1410 در 273 برگ، ک تابت سال 1073هـ.ق.، شماره 2101 در 311 برگ، شماره 3174 شماره 5226 شماره 5997 (5995) در 362 برگ، کتابت سال 1029هـ.ق.، شماره 7211 در 337 برگ، کتابت سال 1116هـ.ق.، شماره 6471 در 290 برگ، کتابت سال 1102هـ.ق.، شماره 8576 در 221 برگ، کتابت سال 1124هـ.ق.، شماره 9336 در 278 برگ، شماره 10250 شماره 12170 شماره 11418 در 157 برگ، کتابت سال 1076هـ.ق. و شماره 13322 در 257 برگ، کتابت سال 1053هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 140 در 187 برگ، شماره 336 در 267 برگ و شماره 895 کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله الحکيم» در «نجف اشرف» به شماره 108 در 452 برگ، کتابت سال 1075هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 7 در 286 برگ و شماره 41 در 286 برگ، کتابت سال 1264هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در فهرست چند کتابخانه‌ي «اصفهان» به شماره 13 در 323 برگ، معرفي شده است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 267 در 170 برگ و شماره 296 در 277 برگ موجود است.
6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات تهران» به شماره 77 کتابت سال 1093هـ.ق.، شماره 79 در 206 برگ، کتابت سال 1084هـ.ق.، شماره 179 کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 232 کتابت سال 1105هـ.ق.، شماره 267 در 170 برگ، شماره 446 کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1/452 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 197 در 343 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 93 در 172 برگ، کتابت سال 1074هـ.ق. و شماره 1414 کتابت سال 1077هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي اقتصادي به شماره 311 در 277 برگ، کتابت سال 1070هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1843 در 220 برگ، شماره 3043 در 274 برگ، کتابت سال 1049هـ.ق. و شماره 1/2360 در 207 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي نوربخش خانقاه نعمت‌اللهي» به شماره 426 در 500 صفحه، کتابت سال 1069هـ.ق. موجود است.
8 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 51 در 438 برگ، کتابت سال 1067هـ.ق.، شماره 52 در 442 برگ، کتابت سال 1067هـ.ق.، شماره 69 در 252 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 494 در 235 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 4492 در 189 برگ، کتابت سال 1080هـ.ق.، شماره 1/707 در 291 برگ، کتابت سال 1067هـ.ق.، شماره 4874 در 219 برگ و شماره 7100 در 203 برگ، کتابت سال 1230هـ.ق. موجود است.
6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 352، شماره 353، شماره 354 کتابت سال 1052هـ.ق.، شماره 261، شماره 10188 و شماره 4823 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي خاتم الانبيا (ص) صدر بابل» به شماره 129 در 254 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي سليمان‌خان مشهد» به شماره 1/28 کتابت سال 1025هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2706 در 210 برگ، کتابت سال 1012هـ.ق. و شماره 2683 در 300 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 1262 در 390 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 1574 در 53 برگ، شماره 1027 در 377 برگ و شماره 1/1262 در 70 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي مروي تهران» به شماره 712 کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نواب مشهد» به شماره 5 کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 9 کتابت سال 1053هـ.ق. و شماره 12 کتابت سال 1080هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 1120 کتابت سال 1069هـ.ق.، شماره 1076 کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1836 کتابت سال 1072هـ.ق. موجود است.
6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1170/ع در 302 برگ، کتابت سال 1260هـ.ق.، شماره 2946/ع در 246 برگ، شماره 2600 در 285 برگ، کتابت سال 1024هـ.ق.، شماره 1834/ع در 264 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1603 در 767 برگ، کتابت سال 1249هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 3122 در 192 برگ، کتابت سال 1009هـ.ق. و شماره 3124 در 177 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 92-اس در 295 برگ، کتابت سال 1026هـ.ق. موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 3490 در 257 برگ، کتابت سال 1190هـ.ق.، شماره 3631 در 226 برگ، کتابت سال 1047هـ.ق.، شماره 3487 در 195 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شاماره 3496 در 109 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 3570 در 227 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر سومين کتاب رجالي سيد محمد استرآبادي است که به «رجال صغير» نيز شهرت دارد. برخي موارد از اين اثر با عنوان «الوجيز» ياد شده است.
سيد محمد استرآبادي اين کتاب را نيز در «مکه معظمه» و به سال 1016هـ.ق. نگاشته است.
«آقابزرگ» از وجود يک نسخه‌ي خطي کتاب، به دست خط مولف در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» گزارش داده است.
نسخههاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 3609، شماره 3627 در مجموعه 279 برگ، کتابت سال 1053هـ.ق. و شماره 7518 در مجموعه 274 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7588 در 67 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 1473 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1604 در مجموعه 767 برگ، کتابت سال 1249هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 10116 کتابت سال 1095هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«تهذيب الاحکام» از آثار گران‌قدر «شيخ الطائفه، ابوجعفر شيخ طوسي» است. سيد محمد بن علي استرآبادي حاشيه‌اي بر آن نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» يک نسخه‌ي خطي از «حاشيه‌ي تهذيب الاحکام» به نام محمدامين استرآبادي شاگرد سيد محمد بن علي استرآبادي ثبت شده است. لازم است بررسي شود که آيا اين نسبت صحت دارد يا متعلق به مولف مورد نظر ماست؟
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. کتاب زيد بن علي بن حسين (ع)
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. منهج المقال في تحقيق احوال الرجال (رجال کبير)
«منهج المقال» مهم‌ترين اثر سيد محمد بن علي استرآبادي در علم رجال است. مرحوم «افندي» مدعي است که مولف بيش از هفت هزار نفر را در رجال خود بررسي کرده و بيش از 6600 کتاب و رساله نام برده است.
وي اين کتاب را به سال 986هـ.ق. در «نجف اشرف» به پايان برده است.
نسخههاي خطي:
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 81 در 262 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 3642 در 293 برگ، شماره 3643 در 531 برگ، کتابت سال 1127هـ.ق.، شماره 8021 در 564 برگ، کتابت سال 1051هـ.ق.، شماره 8022 در 490 برگ، کتابت سال 1024هـ.ق. و شماره 5738 در 232 برگ، کتابت سال 1209هـ.ق. موجود است.
12 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4011 در 498 برگ، کتابت سال 1054هـ.ق.، شماره 8153 در 456 برگ، کتابت سال 1089هـ.ق.، شماره 1343 در 378 برگ، کتابت سال 1062هـ.ق.، شماره 1341 در 378 برگ، کتابت سال 1062هـ.ق.، شماره 10797 در 385 برگ، کتابت سال 1005هـ.ق.، شماره 10775 در 211 برگ، کتابت سال 1293هـ.ق.، شماره 7443 در 488 برگ، کتابت سال 1024هـ.ق.، شماره 7495 در 378 برگ، کتابت سال 1111هـ.ق.، شماره 11226 در 599 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق.،شماره 11935 در 312 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق.، شماره 7921 در 326 برگ، کتابت سال 1128هـ.ق. و شماره 12861 در 352 برگ، کتابت سال 1043-1044هـ.ق.، نسخه‌ي کامل در سه جزء، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله حکيم» در نجف اشرف به شماره 1/105 در 295 برگ، کتابت سال 1090هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي به شماره 81 در 262 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 281 در 612 برگ، کتابت سال 1043 هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي معارف (دارالفنون)» به شماره 1284 در 218 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1783 در 275 برگ، شماره 1788 در 541 برگ، کتابت سال 1062هـ.ق. و شماره 2359 در 164 برگ، کتابت سال 1053هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي نوربخش خانقاه نعمت اللهي» به شماره 354 در 218 صفحه موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام عصر (عج) شيراز» به شماره 351 در 414 برگ، کتابت سال 1195هـ.ق. و شماره 359 در 328 برگ، کتابت سال 1195هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 7573 در 454 برگ، کتابت سال 1108هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 4465 کتابت سال 1244هـ.ق. و شماره 4971 کتابت سال 1240هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 843 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي حجتيه» «قم» به شماره 61 کتابت سال 1247هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خاتم الانبياي (ص) صدر بابل» به شماره 102 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي مروي تهران» به شماره 143 کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 249 کتابت سال 1229هـ.ق.موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1777/ع در 128 برگ، کتابت سال 1037هـ.ق.، شماره 2651 در 287 برگ، کتابت سال 1243هـ.ق.، شماره 951/ع در 222 برگ، کتابت سال 1262هـ.ق. و شماره 1107/ع در 352 برگ، کتابت سال 1113هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 362 در 431 برگ، کتابت سال 1083هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
کتاب منهج المقال مکرر چاپ شده است. يک بار در «تهران» به سال 1302هـ.ق. با تعليقات «وحيد بهبهاني» به چاپ رسيد. در سال‌هاي 1306 و 1307 تجديد چاپ گرديد.
چاپ جديد آن از طرف موسسه آل‌البيت (ع) در «قم» و در چند مجلد بسيار تميز و با تحقيقات صورت گرفته است.
منابع:
اثر آفرينان 1/242؛ الاجازة الکبيرة 26؛ اعلام المکيين 1/220؛ الاعلام زرکلي 7/196؛ امل الآمل 2/281؛ ايضاح المکنون 2/593؛ بحار الانوار 1/22 و 52/178 و 110/158؛ تعليقة الوحيد البهبهاني 2، 309؛ تعليقة امل الآمل 277؛ تنقيح المقال 3/159؛ جامع الرواة 2/156؛ خلاصة الاثر محبي 4/46-47؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 8/181-182؛ دايرةالمعارف تشيع 2/106؛ الذريعة 1/43، 241 و 4/156، 420، 428، 498، 507 و 6/52 و 10/121، 158 و 12/89 و 25/73؛ راهنماي بازار کتاب 4/272؛ روضات الجنات 7/36-38؛ رياض الجنة 4/462-464؛ رياض العلماء 5/115-117؛ ريحانة الادب 3/364-366؛ سلافة العصر 491؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآباد نامه) 112، 142؛ شرح‌حال علماي شيعه 25؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 8/497؛ علماي بزرگ شيعه از کليني تا خميني 118؛ فرزانگان مازندران 1/72-74؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 549؛ فوائد الرضوية 554-555؛ الفوائد المدنية 11، 185-278؛ فهرس اعلام الذريعة 3/2086-2087؛ فهرس دارالکتب المصرية 5/372؛ فهرست کتاب‌هاي چاپي عربي 929؛ قصص العلماء 323؛ الکني و الالقاب 3/220؛ گنجينه‌ي دانشمندان 6/410؛ لؤلؤة البحرين 119-120؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل محمد) 586؛ مستدرک الوسائل 3/390، 410؛ مصفي المقال 397، 430؛ معجم المولفين 3/492؛ معجم رجال الحديث 6/295، 338؛ معجم رجال الفکر و الاثر في النجف 1/116؛ معراج اهل الکمال 45؛ منتهي المقال 6/115-116، 130-132؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 5/606-607؛ نقد الرجال تفرشي 324؛ هدية الاحباب 172-173؛ هدية العارفين /271.