سید محمدبن علی جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-838هـ.ق.
«شمس‌الدين يا نورالدين محمد بن مير سيد شريف علي بن محمد حسيني جرجاني»، متکلم پرآوازه، استاد منطق و اديب قرن نهم هـ. ق.، از دانشمندان بزرگ «جرجان» در «شيراز» است.
از سال و شهر تولد وي آگاهي در دست نيست. به احتمال زياد در «شيراز» متولد شده است؛ زيرا پدرش «مير سيد شريف» بيشتر روزگار خويش را در «شيراز» گذراند.
سيد محمد جرجاني در «شيراز» رشد کرد و هم در آنجا دانش آموخت. اما از نام استادان وي اطلاعي نداريم. بديهي است که از محضر پدرش «مير سيد شريف جرجاني» بهره برده است.
او عاقبت در «شيراز» درگذشت و هم در آنجا مدفون گشت.
آثار سيد محمد جرجاني حواشي و شروح بر آثار پدرش و ديگر علماي بزرگ اسلام است.
آثار:
اين رساله در علم تجويد به زبان فارسي در يک مقدمه، شش باب و يک خاتمه تنظيم شده است.
مرحوم «آقابزرگ» از متن کتاب چنين استفاده کرده است که مولف در آغاز تاليف اين اثر، ساکن «مکه» بوده است.
اين سخن از عبارت آغاز کتابت استفاده مي‌شود. آنجا که مي‌گويد: «الحمدلله الذي هدانا للايمان و رزقنا مجاورة بيته و تلاوة القرآن»
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي را «آقابزرگ» در نزد «شيخ محمدرضا نائيني» گزارش داده است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 4/749 در 75 برگ، کتابت سال 993هـ.ق. و شماره 2/397 در 24 برگ موجود است.
7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/11861 در 23 برگ، کتابت سال 1288هـ.ق.، شماره 2226 در 55 برگ، شماره 8552 در 52 برگ، کتابت سال 1341هـ.ق.، شماره 1602 در 142 برگ، کتابت سال 1132هـ.ق.، شماره 9951 در 229 برگ، کتابت سال 1056هـ.ق.، شماره 8710 در 67 برگ، کتابت سال 1342هـ.ق. و شماره 2/12872 در 48 برگ، کتابت سال 1273هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2/2520 در 110 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 8138 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 1/2055 در 50صفحه، کتابت سال 1226هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 4/5418 در مجموعه 117 برگ، کتابت سال 1140هـ.ق. و شماره 6/1447 در مجموعه 220 برگ، کتابت سال 1129هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 2/785 و شماره 4/608 کتابت سال 1209هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/5572 در مجموعه 236 صفحه، کتابت سال 1319-1320هـ.ق.، شماره 5/529 در 162 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. و 3/31 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 10/110 در 198 برگ، کتابت سال‌هاي 1327- 1331هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2215/ف در 83 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 347/ف در 65 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1267 در 72 برگ، کتابت سال 1114هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي رضويه‌ي قم» به شماره 3/75 در 123 برگ، کتابت سال 1314هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 12/4760 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. تعريب تحفة الفحول في شرح معرب الفصول
اصل کتاب از آنِ «خواجه نصيرالدين طوسي» است. سيد محمد جرجاني آن را به عربي برگردانده است.
سپس «محمد بن احمد خواجکي شيرازي» از دانشمندان قرن دهم هـ. ق.، عربي آن را شرح کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
بايد تصريح کرد که اين کتاب متعلق به «سيد محمد بن مير سيد شريف علي جرجاني» نيست. اما از آنجا که نويسنده‌ي آن مورد اختلاف پژوهشگران است و از سوي ديگر نام نويسنده‌اش محمد بن علي جرجاني ذکر شده است، براي رفع اشتباه آورديم.
بايد توضيح داد که «آقابزرگ» نخست اين اثر را به شخصي با نام «محمد بن علي جرجاني» معاصر «ابن‌شهرآشوب» نسبت داده است. سپس آن را از آثار «محمد بن علي جرجاني طوسي» بر شمرده است.
4. جامع الدقائق في شرح غرة المنطق
برخي منابع اين اثر را به دليل شباهت اسمي به «الغرة في المنطق»، به اشتباه به سيد محمد بن علي جرجاني نسبت داده‌اند.
در حالي که عنوان درست آن «جامع الدقائق في شرح رسالة الغرة في المنطق» است و نويسنده‌ي آن «نجم‌الدين خضر بن محمد بن علي رازي حبله‌رودي» از شاگردان سيد محمد بن علي جرجاني است.
وي رساله «الدره» استادش را نيز با عنوان «کاشف الحقايق في شرح رسالة الدرة في المنطق» شرح کرده است.
مرحوم «آقابزرگ» به نقل از فهرست تصنيفات سيد محمد بن علي جرجاني، اين کتاب را به وي نسبت داده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. حاشيه بر شرح کتاب «المتوسط في شرح الکافية»
اين اثر در واقع تاليف «مير سيد شريف جرجاني»، پدر سيد محمد جرجاني است. ليکن چون پدرش آن را ناتمام گذاشت، وي به تکميل آن پرداخت.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين حاشيه را بر کتاب «شرح طوالع الانوار» پدرش نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
سال 1306هـ.ق. در «قاهره» به‌صورت چاپ سنگي منتشر شده است.
«مير سيد شريف جرجاني»، پدر نويسنده، دو کتاب در منطق که به «صغري» و «کبري» شهرت دارند، نگاشته است. سيد محمد جرجاني هر دو کتاب پدرش را به عربي ترجمه کرده است.
ترجمه «کبري» «الدرة» و ترجمه «صغري» «الغرة» نام گرفته است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5844 در 62 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 9920 در 169 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/1581 کتابت قرن 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 2/285 در 80 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي جامعة صلاح‌الدين» به شماره 227 در 13 صفحه و شماره 202/1 در 12 صفحه، کتابت سال 907هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. الرسالة السمية في الاصول المنطقية (الغرة)
گفتيم، «الغرة» ترجمه کتاب «صغري» در منطق پدرش «مير سيد شريف جرجاني» است.
شرح‌هاي متعددي بر کتاب «الغرة» نوشته شده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5844 در 62 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 8086 در 133 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/1248 در 106 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» نسخه‌ي ديگري به شماره 1370 همراه با شرح آن در 91 برگ، کتابت سال 1114هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 1/285 تحت عنوان «شرح الغرة» در 80 برگ موجود است. ليکن آغاز اين نسخه با نسخه‌هاي ديگر «الغرة» يکي است و شايد عنوان آن اشتباه ذکر شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ظاهريه» به شماره 7945 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي پاريس» به شماره 2397 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا سيد محمد بن علي جرجاني اين کتاب را در رد و نقض عقايد «شيعه» نگاشته است. وجود اين کتاب از يک سو، و «سني» متعصب بودن يکي از نوادگان وي از سوي ديگر سبب شده که تعدادي از کارشناسان وي را «سني» مذهب بدانند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اياصوفيه» «ترکيه» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«الارشاد الهادي» از آثار «سعدالدين مسعود بن عمر تفتازاني» متوفاي 792هـ.ق. در علم نحو است.
سيد محمد جرجاني آن را با عنوان «الرشاد» شرح کرده است.
سال تاليف کتاب در «شيراز» 823هـ.ق. است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/494 در 197 برگ، کتابت سال 1235هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5587 در 221 برگ، کتابت سال 885هـ.ق.، شماره 8970 در 116 برگ، شماره 4661 در 59 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1/12651 در 64 برگ، کتابت سال 895هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 3/1953 در 58 برگ، کتابت سال 901هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 105 و شماره 313 موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهرية» به شماره 5249-عام در 95 برگ، شماره 2371 در 44 برگ و شماره 2986 در 46 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 2/2889 در 158 برگ، کتابت سال 1276هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي اقتصادي تهران» به شماره 303 در 113 برگ، کتابت سال 972هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عارف حکمت» در «مدينه منوره» به شماره 101/208587 در 29 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي احمد ثالث» «ترکيه» به شماره 2206 در 71 برگ، کتابت سال 823هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي» به شماره 445 در 46 برگ، شماره 1032 در 29 برگ، شماره 446 در 44 برگ و شماره 777 در 71 برگ، کتابت سال 823هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجتمع عراقي» به شماره ت‌ف/196 در 49 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف بغداد» به شماره 2/1273 در 106 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بابانيين» وابسته به «کتابخانه‌ي اوقاف سليمانيه» به شماره 202-203 در 94 برگ، کتابت سال 1161هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي پترزبورگ» به شماره 304/GAL, S, II موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر در «دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به سيد محمد بن علي جرجاني نسبت داده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجتمع عراقي» به شماره ت. ف. /239 با عنوان «ملخص زبدة الاسرار في الحکمة» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«الفوائد الغياثية» اثري است در علوم بلاغت، معاني و بيان، که «عضدالدين ابوالفضل عبدالرحمان بن احمد ايجي» متوفاي 756هـ.ق. آن را نگاشته است.
به گزارش «بغدادي» در «هدية العارفين» و «شوشتري» در «مجالس المومنين»، سيد محمد بن علي جرجاني، اين اثر را شرح کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» موجود است.
گويا يک نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» با عنوان «بندي از شرح الفوائد الغياثية» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«الاصول» از آثار پدرش مير سيد شريف جرجاني است. سيد محمد جرجاني آن را نيز شرح کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
15. شرح هداية الحکمة ابهري (حل الهداية)
«هداية الحکمة» از تاليفات «اثيرالدين مفضل بن عمر ابهري سمرقندي» متوفاي 663هـ.ق. در حکمت، کلام و فلسفه است.
سيد محمد بن علي جرجاني فرزند «ميرسيد شريف»، آن را شرح کرده و «حل الهداية» ناميده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 186 در 33 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 8479 در 135 برگ، کتابت سال 889هـ.ق. و شماره 1/13221 در 42 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 185/ع در 112 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف موصل» به شماره 3/54/24 در 125 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف سليمانيه» به شماره 2577 در 113 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
شرح هداية الحکمة به سال 1308هـ.ق. در «استانبول» چاپ شده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثر آفرينان 2/197؛ الاعلام زرکلي 6/288 و 7/180؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/273؛ دانشمندان و سخن‌سرايان فارس 3/299؛ دايرةالمعارف الاسلامية 6/334؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 17/708-709؛ دايرةالمعارف تشيع 5/333؛ الذريعة 3/373 و 5/4، 272 و 7/77 و 6/116 و 8/89 و11/234 و 13/33، 81، 241، 376 و 14/175و 15/283 و 16/33 و 26/171؛ رجال کتاب حبيب السير 133؛ ريحانة الادب 2/344 و 3/246؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 119؛ طبقات اعلام الشيعة (الضياء اللامع) 6/120؛ فارسنامه ناصري 2/134؛ فرزانگان مازندران 1/157؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 548؛ فرهنگ زندگي‌نامه‌ها 1/504؛ فهرست کتاب‌هاي چاپي فارسي 1/1191؛ فهرست نسخه‌هاي خطي چهار کتباخانه 236؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي ملي ملک 1/414 و 5/267 و 8/350؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 5/383؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مسجد اعظم 99، 256؛ کشف الظنون 1/68 و 2/1198؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل جرجاني) 328؛ مجالس المومنين 2/220؛ معجم المولفين 3/542؛ معجم مولفي الشيعة 116؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 5/629؛ هدية العارفين 2/189.