محمدبن محمود گرگانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 8 ؟هـ.ق.
از شرح احوال، تحصيلات و آثار «محمد بن محمود گرگاني»، جز گزارش از چند اثر وي، هيچ اطلاعي در دست نداريم. حتي نمي‌دانيم در چه قرني مي‌زيست.
البته از تاريخ نسخه‌ي «جامع اللذات» کتابخانه‌ي ملي چنين استنباط مي‌شود که در سده‌ي هشتم هـ. ق. تاليف شده است.
ليکن تاريخ کتابت نسخه‌هاي خطي ساير آثار به جا مانده از وي سده‌ي دهم و يازدهم را نشان مي‌دهد. از اين‌روي احتمال مي‌دهيم که در قرن هشتم زيسته است.
هم‌چنين آثار وي در پزشکي سنتي و داروهاي گياهي است. بنابر اين مي‌توان حدس زد که پزشک و داروشناس بوده است.
آثار:
اين کتاب به زبان فارسي و در بيان داروهاي گياهي و امور جنسي شامل انواع اسباب لذات حسي و عقلي و کيفيت حفظ صحت روح و نفس و طريق معالجه‌ي انحرافات روحاني و نفساني است. محتواي آن مشتمل بر يک مقدمه، چهار مقاله و يک خاتمه است.
مقدمه در بيان آنچه دانستن آن پيش از شروع در مقصود ضروري است و مرتب شده در ۷ باب است.
مقاله‌ي اول دربيان لذاتي است که نفس را به واسطه‌ي قواي ظاهر و باطن حاصل مي‌شود و شامل ۷ باب است. مقاله‌ي دوم در اهويه و مساکن و ملبوسات و مأکولات و مشروبات که سبب لذت باشد و شامل ۷ باب است. مقاله‌ي سوم در رياضت و بيداري، خواب و آسايش و اعراض نفسانيه و استفراغات که سبب لذت بوده و شامل ۵ باب است. مقاله‌ي چهارم در اثبات لذات عقليه و بيان فضيلت آن بر لذات حسيه و ذکر اسباب لذات عقليه است. اين مقاله بر پنج باب مرتب شده است.
خاتمه در بيان کيفيت حفظ صحت روح و نفس و معالجه و انحرافات هريک از آن‌هاست. اين بخش نيز بر پنج باب مرتب گرديده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1131289 در 169 صفحه موجود است.
آخر اين نسخه افتادگي دارد و تعداد صفحات آن مشخص نيست.
گفتني است اين نسخه قبلاً به وزارت فرهنگ و آموزش عالي متعلق بود. پس از آن به کتابخانه‌ي ملي منتقل گرديد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 55 در 159 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سريزدي يزد» به شماره 134 در 109 برگ کتابت سال 1068هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه‌ي فرهنگ لغتنامه‌ي دهخدا» به شماره 197/7 کتابت سال 1077هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 15810ف در 87 برگ و تصحيح شده در حاشيه موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر نيز در بيان خصوصيات نفس انساني و مباحث پيرامون آن مانند: لذت، درد و قواي نفساني است.
کتاب در دوازده فصل تنظيم شده است. فصل اول در معرفت نفس انساني. فصل دوم در معرفت قواي انساني. فصل سوم در لذت و الم و محبت. فصل چهارم در تعلق نفس به بدن. فصل پنجم در اختصاص نفس ناطقه به بدن. فصل ششم در حين تعلق نفس به بدن. فصل هفتم در بيان کيفيت ارتباط نفس به بدن. فصل هشتم در تعارض بين نفس و بدن و بيان استعداد نفس. فصل نهم در تدابير بدن براي مطيع ساختن نفس. فصل دهم در انقطاع نفس از بدن. فصل يازدهم در حال نفس پس از انقطاع از بدن. فصل دوازدهم در وصايا از اقوال حکما.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 6/308 در 96 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 1166 در 52 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي ديگر در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2799 موجود است که عنوان آن «رسالة في النفس» است. ليکن با مقايسه‌ي آغاز و انجام آن مي‌توان استنباط کرد که همان کتاب «مرآت النفوس» است. تاريخ کتابت اين نسخه 1074هـ.ق. است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1163/6ف موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
الذريعة 20/287-288؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 844؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي اروپا 378؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار) 5/540؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشکده‌ي الاهيات و معارف اسلامي تهران 1/150؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، ميکروفيلم‌ها 1/575؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 5/3396؛ نشريه دانشگاه تهران 3/9، 14 و 4/419.