سید محمدتقی بن حسن طهر حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد محمدتقي بن حسن طهر حسيني استرآبادي
قرن 11هـ.ق.
فقيه و متکلم سده‌ي 11هـ.ق.، «سيد محمدتقي بن حسن» يا «ابوالحسن طهر» يا «ظهير حسيني استرآبادي»، از شاگردان «شيخ بهايي» و «ميرداماد» است.
منابع تاريخي و شرح‌حال‌نگاري، بسيار مختصر از او سخن رانده‌اند. نخستين منبع، «امل‌الآمل» است که سيد محمدتقي را عالم جليل و فقيه فاضل توصيف کرده است. منابع ديگر تقريباً هيچ مطلبي بر آن نيفزوده و همان گفتار را تکرار کرده‌اند.
«افندي» در «رياض العلما» از برخي آثار ديگر وي خبر نوشته و از مشاهده‌ي آنها گزارش داده است. اما از زندگي‌نامه‌ي وي چيزي ارايه نکرده است.
نويسنده کتاب «مشاهير مدفون در حرم رضوي»، «سيد محمدتقي بن حسن استرآبادي» و «سيد محمدتقي بن عبدالوهاب استرآبادي» را يکي دانسته و زندگي‌نامه و آثار آن دو را درهم کرده است.
البته اين دو شخصيت شباهت‌هاي زيادي باهم دارند. هر دو تن سيد و در سده‌ي يازده و دوازده مي‌زيسته‌اند. ظاهراً نام پدر يا کنيه‌ي پدر هردو تن، ابوالحسن ثبت شده است. هردو فقيه و آثاري در زمينه‌ي فقه نگاشته‌اند. باوجود اين نخبگان کتاب‌شناسي و رجال و تاريخ، آن دو شخصيت را جداگانه شناسانده‌اند.
در «دائرة المعارف تشيع»، او را سيد محمدتقي بن ابوالحسن حسيني از فقهاي شيعه‌ي سده‌ي يازده هجري و از شاگردان «شيخ بهايي» و «ميرداماد» برشمرده است.
آثار:
بنا به گزارش «آقابزرگ»، سيد محمدتقي اين اجازه را براي شاگردش «مير معزالدين محمد بن ابوالحسن موسوي»، ساکن «مشهد»، در پشت کتاب «تحفة الرضا» نگاشته است.
تاريخ صدور اجازه سال 1027هـ.ق. است.
نسخههاي خطي:
همين گزارش تاکيد دارد که يک نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)»، يا در «مشهد» مقدس، بر روي کتاب «تحفة الرضا»، کتابت سال 1027 هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
به گزارش «افندي» در «رياض العلما»، اين اثر، اجازه‌ي ديگري است که گويا بر روي نسخه‌اي از کتاب «مرقاة الوصول الي علم الاصول» مولف که شرحي بر کتاب «زبدة الاصول» «شيخ بهايي» است، مشاهده شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي بر روي کتاب «مرقاة الوصول» مولف در «گيلان» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً چهل حديث منتخب از سخنان و کلمات قصار ائمه‌ي اطهار عليهم السلام، همراه با شرح فارسي آن است.
نسخههاي خطي:
گويا 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. ايقاظ النائمين في تصحيف المصحفين
بنا به گزارش «آقابزرگ»، سيد محمدتقي اين اثر را به اشاره و دستور استادش «ميرداماد» نگاشته است.
سيد محمدتقي کتاب خود را در «مشهد» و به سال 1015هـ.ق. پايان برد. او اين کتاب را در رد نظريات فقهي «مولي عبدالله بن حسين تستري» متوفاي 1021هـ.ق. تاليف کرد.
آغاز نسخه چنين است:
«نحمدک الاهم يا رافع درجات العالمين و المتعلمين...»
نسخههاي خطي:
از گزارش «آقابزرگ» چنين استفاده مي‌شود که وي نسخه‌اي از آن را ديده است. شايد اين نسخه در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. تحقيق معني الترتيب الحکمي في الغسل الارتماسي
غسل ارتماسي و ترتيبي از مسائل فقهي کتاب طهارت است. مولف در مسئله‌ي غسل ارتماسي، ترتيب حکمي را معنا و تفسير کرده است.
نسخههاي خطي:
به گزارش «افندي» يک نسخه‌ي خطي در «استرآباد» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
يک اثر استدلالي در موضوع فقه است. مولف کتاب طهارت تذکرة العابدين را نوشته است. اما مشخص نيست که ساير ابواب فقه، نوشته نشده يا مفقود شده است.
البته «آقابزرگ» در «الذريعه» کتاب صلات اين مجموعه را نيز تاليف شده اعلام کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رساله‌ي مختصر به زبان فارسي و در موضوع هيئت است.
نسخههاي خطي:
به گزارش «آقابزرگ» در «الذريعه»، 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي سيد بروجردي» در «نجف اشرف» موجود است. اين نسخه، در ضمن تعدادي رساله از نويسنده با عنوان «المجموعة الرياضية» به خط مولف است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. رساله‌اي در تحقيق معني ترتيب غسل ارتماسي
شرح و توضيحاتي است درباره‌ي يک مسئله‌ي فقهي با عنوان «غسل ارتماسي» که ترتيب آن چگونه بايد باشد.
نسخههاي خطي:
مرحوم «افندي» يک نسخه از آن را مشاهده کرده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً سيد محمدتقي استرآبادي نيز مانند استادش «ميرداماد» معتقد به وجوب نماز جمعه در زمان غيبت بود و اين کتاب را در همين موضوع نگاشته است.
آغاز اين کتاب چنين است:
«الاعتماد علي لطفه العميم و الاستمداد من فضله الجسيم. احسن الاقوال في جميع الاحوال و امتن الافعال في دارالفناء و الزوال حمد من تفرد بجلي صفات الکمال...»
نسخههاي خطي:
به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» کتابت سال 1122هـ.ق. از مجموعه‌ي موقوفه‌ي «نوروز علي بسطامي»، موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
يکي ديگر از آثار سيد محمدتقي به زبان عربي است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي سيد بروجردي» در «نجف اشرف» به خط مولف موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً شرح خطبه‌ي کتاب «شرايع الاسلام» است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ترتيب آن چگونه بايد باشد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي سيد بروجردي» در «نجف اشرف» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. العجالة النافعة في شرح خطبة الشرايع (رسالة في شرح خطبة الشرايع)
سيد محمدتقي در «رساله وجوب صلاة الجمعة» از اين اثر خود نام برده و برخي مطالب را به آن حواله داده است. از آنجا که مباحث نماز جمعه، فقهي است، به‌نظر مي‌رسد «العجالة» نيز کتابي فقهي است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
15. المباحث المتعلقة بوجوب المقدمة
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
رساله‌ي «مجمع الفرائد»، حواشي مولف بر «شرح تلخيص المفتاح» است. گفته مي‌شود اين حواشي کامل نيست.
اما منابع کتاب‌شناسي، مشخص نمي‌کنند که منظور از «تلخيص المفتاح» «سعدالدين مسعود بن عمر تفتازاني» است، يا «تلخيص المفتاح» «محمد بن عبدالرحمان قزويني»؟
البته «سکاکي» و «غياث‌الدين جمشيد کاشاني» نيز کتابي با عنوان «تلخيص المفتاح» دارند. ليکن به جهت عدم دسترسي بر نسخه‌اي از «مجمع الفرائد»، اظهار نظر درباره‌ي آن خالي از اشکال نيست.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي شيخ علي آل‌کاشف‌الغطا» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر نيز حواشي مولف بر کتاب «تجريد الاعتقاد» و «شرح قوشچي» است. گويا «مجمع الفوائد» نيز ناتمام است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
18. مرقاة الوصول الي علم الاصول
«مرقاة الوصول» شرحي است بر کتاب «زبدة الاصول» «شيخ بهايي»، که به‌صورت مزجي نگارش يافته است.
گفته مي‌شود سيد محمدتقي اين شرح را مفصل و در زمان حيات استادش «شيخ بهايي» نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
همان‌طور که از نام کتاب مشخص است، شامل احکام و اعمال حج است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. منهاج الصواب في شرح خلاصة الحساب
به‌نظر مي‌رسد «خلاصة الحساب» استادش «شيخ بهايي» را شرح کرده است.
نسخههاي خطي:
به گزارش «آقابزرگ»، يک نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد محمد يزدي» در «اصفهان» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 9/192؛ امل الآمل 2/251؛ دايرةالمعارف تشيع 2/107؛ الذريعة 2/504 و 4/39 و 13/221 و 15/67-68، 223 و 20/37، 40، 85 و 22/258، 337 و 23/165؛ رياض العلماء 5/46؛ شرح‌حال علماي شيعه 71؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 8/93-95؛ الفوائد الرضوية 1/430؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 4/2919؛ معجم التراث الکلامي 5/45-46؛ معجم طبقات المتکلمين 4/221؛ معجم المولفين 3/179.