گز شرقی

گز شرقی         

Gaz-e Šarqi

روستایی در دهستان انزان غربی از بخش مرکزی شهرستان بندرگز، استان گلستان.

این روستا در 5 کیلومتری جنوب شهر بندرگز و در نقطه‌ی ً30   َ44  °36  عرض و  ً17   َ58 ° 53 طول جغرافیایی واقع شده‌ است. ارتفاع این روستا از سطح دریا 14 متر است.[1]

‏ «گزشرقی» از سوی شمال به  شهر بندرگز و خلیج گرگان، از جنوب به جنگل‏‌های هیرکانی موسوم به جهان‏‌مورا، از شرق به اراضی روستای کوه صحرا و از غرب به روستای گز غربی متصل است.

از منابع بر می‌‏آید در گذشته آنچه که امروزه با سه نام و محل متفاوت؛ «شهر بندرگز»، «روستای گزشرقی» و «روستای گزغربی» خوانده می‏‌شود،  همه با عنوان «گز» یا «جز» به آنها پرداخته شده است. اسنادی هم حکایت دارند، بندرجز (گز) بخشی از قریه جز (گز) و جزو این آبادی بوده است و هیچ وقت عنوان جدا نداشته است.[2]

روستای گز در سال 1376 زمان تاسیس استان گلستان و انتزاع این ناحیه از استان مازندران به دو روستای «گزشرقی» و «گزغربی» تقسیم شد. و از این سال هویت مستقل پیدا کرد.

به باور اهالی ساکنان بومی و غیر مهاجر گز در گذشته در قریه‌‏ای به نام «شاه‌‏پسند» که در ناحیه کوهستانی و جنگلی جنوب روستای فعلی گز قرار دارد ساکن بودند و در زمان نامعلومی به سمت شمال آمده و در این ناحیه سکونت پیدا کردند. برخی منابع زمان قاجار از «شاه‌‏پسند» به عنوان قریه خالی از سکنه و خرابه نام برده‏‌اند.[3]  

همچنین بر اساس گفته برخی از اهالی این محدوده که محل رویش درختچه‏‌های گز بود، نیز از قدیم «گز» خوانده می‌‏شد.[4]

در وقفنامه خواجه مظفر بتکچی مربوط به سال 919ق به قریه «گز» واقع در بلوک انزان که از شرق پیوسته به قریه جوجن نمرودی، از غرب به قریه دشتی‏‌کلاته از جنوب به شارع عام و از شمال به دریا متصل است. اشاره می‏‌کند.[5] در نسخه سال 920 این وقفنامه، حد شرقی گز قریه جوحسن نمرودی نوشته شده است.[6]

مکنزی کنسول انگلیس در رشت که سال 1276ق به استرآباد سفر کرد در سفرنامه خود «گز» را یکی از روستاهای بلوک انزان استرآباد معرفی می‏‌کند.[7]

جمعیت منطقه گز در سال 1276ق با نام «بندرجز» ثبت شده و دارای 240 خانوار و 1448 نفر بود. ترکیب جمعیت آن به این آمده است: مرد زن دار240 نفر، زن شوهردار 334 نفر، مرد بی‌زن 216 نفر، زن بی‌شوهر 84 نفر، پسر صغیر285 نفر، دختر کبیر 85 نفر و دختر صغیر 204 نفر.[8]

ملکونف، جهانگرد روس، در سال1277ق، سفری به شمال ایران داشت. از «گز» نیز نام برده و تعداد خانه آن را 215 باب اعلام و گز را متشکل از سه محله یا روستا به نام «محله‏‌کرد»، «میان محله» و «مسکر محله» معرفی کرده که به کشاورزی، دامداری و گهگاه به پرورش کرم ابریشم اشتغال داشته و مالیات گز را 700 تومان اعلام کرده است.[9]

رابینو، مامور رسمی دولت بریتانیا در ایران، در سال1288ق، به استرآباد سفر کرد. گزارشی از گز نوشته و آن را در دو میلی ساحل خلیج استرآباد و به انزان متعلق دانسته که 9 محله دارد؛ کوی‌‏خیل، تمیسکانه‏‌خیل، بادخیل، کردخیل، بای‏‌خیل، کردخیل دیگر، محله شاه، کوه‏‌صحرا، شاپسند که میان جنگل واقع است و فعلا مسکون نیست. او «گز» را سکونت‏‌گاه 450 خانوار اعلام کرده و تا حدود 1904 میلادی (1282 خورشیدی) قسمت عمده سکنه آن اسب دار بودند و بین بندرگز و استرآباد چاروداری می‏‌کردند ولی متوجه شدند که سود پنبه کاری بیشتر است، اسب‏‌های خود را فروختند.[10] همچنین رابینو «گز» و «بندرگز هشتیکه» را از جمله دهات بلوک انزان نوشته است. [11]

وضعیت جز در گزارش سال 1296ق اینگونه ثبت شده است: «خالصه دیوان اعلی است. آب مشروب از رودبار و چشمه است. کفاف نمی‌‏دهد. ناوری دارد مخروبه است و قریه مزبوره از اول سلطنت شاه شهید نورالله مرقده خالصه بوده است و قریه معموره‏ای است و قشلاق است. تعداد نفوس آن 887 نفر است.[12]

محمدصالح استرآبادی در شرح حال علما و ادبای استرآباد در سال 1294ق به ملامهدی جزی استرآبادی[13] و ملامحمدصالح جزی استرآبادی[14] از علمای گز نام می‌‏برد.

در گزارش سال 1327ق از «جز» به عنوان یکی از روستاهای بلوک انزان نام برده شده و آمده است که بندر معروف به «کناره جز» در نیم فرسنگی «جز» قرار دارد.[15]

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران که در اوایل پهلوی اول منتشر شد، این آبادی از روستاهای دهستان انزان، بخش بندرگز شهرستان گرگان و در 3 کیلومتری جنوب بندرگز با 3860 سکنه معرفی شده ‌است. مذهب اهالی تشیّع و پیشه‌ی آنها زراعت و کسب. محصولاتی همچون برنج، غلات، توتون، کنجد، صیفی در روستا کشت می‌شد. قسمتی از مزرعه شاه‌‏پسند جزو این قصبه اعلام شد.[16]

در سرشماری نفوس و مسکن ایران تا سال 1375 کل جمعیت گز با هم اعلام، ولی از سال 1385 به بعد آمار جمعیت روستای «گز شرقی» جدا ثبت شده است.[17]

روستا در ناحیه‌‏ی هموار و دشت در پائین دست ارتفاعات جنگلی قرار گرفته است. منازل مسکونی روستا در سال‏‌های اخیر نوسازی و با مصالح نوین ساخته شده‏ و تعداد محدودی از خانه‌‏های قدیمی مربوط به دوره پهلوی باقی مانده است.

روستاییان به زبان فارسی و گویش طبری صحبت می‏‌کنند، مسلمان و شیعه مذهب هستند، اکثریت به کشاورزی و تعداد محدوی نیز به دامداری و کار در اماکن اداری و صنعتی مشغول‌اند. کشاورزان گزشرقی در زمین‌‏های کشاورزی روستا، محصولاتی همچون برنج، گندم، سویا، کشت می‏‌کنند. و باغات مرکبات و. درختان سیاه ریشه.. نیز دارند.

از نام‌‏های خانوادگی پرجمعیت روستا می‌‏توان به هزارجریبی، صادقی، رضایی، جعفری، ترابی‏‌دشتی، گلعلی‏‌پور، قاسمی، خاکی، مسگران، تمسکنی، فندرسکی، متکی، صادقی، کردجزی، سالاری جزی، مسعودی، کردمصطفی، ترک‌جزی و .. اشاره کرد. برخی از ساکنین این روستا در دهه‏‌های گذشته از مناطق هزار جریب، کتول، بهشهر و ساری به این روستا مهاجرت کرده و در آن ساکن شدند.

مراسم عزاداری امام حسین(ع) در روز بعد از عاشورا با عنوان مراسم «بنی اسد» مربوط به دو روستای گزشرقی و گزغربی به عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی ایران به شماره1405 در سال 1396 ثبت شده است.[18]

اهالی اراضی اطراف روستا را به این شرح می‌‏نامند؛ «له‌‏مال» در شمال و شرق، «شاه‌‏پسند» در جنوب، «تیل‌‏چشمه» در شرق، «سیاه‌‏درسر» در شرق روستا، سابقه آموزش نوین در این روستا به زمان پهلوی اول بر می‏‌گردد و اولین دبستان در سال 1313 شمسی در این قریه فعالیت خود را آغاز کرد، گزشرقی از امکانات زیربنایی همچون آب آشامیدنی لوله کشی، برق، گاز، جاده آسفالت و تلفن بهره‌مند است. خانه‌ی بهداشت، سالن ورزشی، مسجد و فاطمیه در روستا بنا شده است.

مردم روستا در پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ایران و عراق همچون سایر ایرانیان نقش داشتند. 8 نفر از جوانان روستا در جنگ ایران و عراق به شهادت رسیدند.[19]

منابع:

• ذبیحی، مسیح.(1363).گرگان نامه، تهران: انتشارات بابک.296ص.
• ذبیحی، مسیح.(2536). استرآباد نامه. تهران: انتشارات امیرکبیر. 320ص.
• رابینو،هـ ل.(1365). مازندران و استرآباد.(چاپ سوم). ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. 371ص.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‏های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
• ستوده، منوچهر. ذبیحی، مسیح(1377). از آستارا تا استارباد.(ج7). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 696 ص.
• ستوده، منوچهر. ذبیحی، مسیح(بی‏تا). از آستارا تا استارباد.(ج6). تهران: انجمن آثار ملی. 722ص.
• فرهنگ جغرافیایی ایران (1329). (جلد سوم، استان دوم). تهران: دایره جغرافیایی ارتش. 332 ص.
• فندرسکی، حسین، (20/6/1402)، ( از اهالی روستای گزشرقی). فرم اطلاعات روستا، مرکز دانشنامه گلستان.
• قورخانچی،محمد علی.(نخبه سیفه)1360.به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران. 153ص.
• مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
• مکنزی، چارلز فرانسیس.(1359). سفرنامه شمال. به کوشش منصوره اتحادیه. تهران: نشرگستره. 218ص.
• ملکونف. گریگوری(1364). کرانه‏های جنوبی  دریای خزر، ترجمه امیرهوشنگ امیری. تهران: کتاب‏سرا.
• میرزا ابراهیم، (1355). سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان. به کوشش مسعود گلزاری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران. 334ص.
• وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، فهرست آثار ملی ایران.