مناطق چهارگانه محیط زیست استان گلستان
مناطق چهارگانه محیط زیست استان گلستان
در بسیاری از کشورهای جهان، بخش‌هایی از طبیعت به نام «منطقه حفاظت‌شده»[1] اختصاص داده و مدیریت می‌شوند. بنابر تعریف «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت»[2] به عنوان یک مرجع جهانی، منطقه حفاظت‌شده «يک فضای جغرافيايي آشکارا تعريف‌شده، به رسميت شناخته‌شده، اختصاصي و مديريت‌شده از راه قانوني يا ديگر ابزارهاي کارآمد براي دستیابی به حفاظت بلندمدت از طبيعت همراه با خدمات بوم‌سازگانی و ارزش‌هاي فرهنگي همراه با آن است»[3]. مناطق حفاظت‌شده جدا از حفاظت و حراست از بوم‌سازگان‌ها و تنوع زیستی، در کاهش نابرابری‌های محیطی و بهبود دستاوردهای اجتماعی و بوم‌شناختی نیز نقش دارند[4]. این نوع مناطق در سطح جهانی، دسته‌بندی‌های گوناگون دارند و دربردارنده انواع زیر هستند: ذخيره‌گاه طبيعت محض؛ وحش‌بوم؛ پارک ملی؛ یادمان طبیعی؛ منطقه مديريتي زيستگاه‌ها و گونه‌ها؛ منظرهای خشكي و دريايي حفاظت‌شده؛ و منطقه حفاظت‌شده منابع مدیریت‌شده. هدف از ایجاد مناطق حفاظت‌شده عبارت است از: پژوهش علمي؛ حراست از وحش‌بوم؛ حفظ گونه‌ها و تنوع ژنتيكي (تنوع زيستي)؛ حفظ خدمات محيط‌زیستی؛ حراست از جنبه‌های طبيعي و فرهنگي ويژه؛ گردشگری و تفرج؛ آموزش؛ استفاده پايدار از منابع بوم‌سازگان‌هاي طبيعي؛ و حفظ ويژگي‌هاي سنتي و فرهنگي[5].
در ایران و برپایه ماده دوم تا پنجم «آئين‌نامه اجرایي قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست»، چهار نوع منطقه حفاظت‌شده به معنای عمومی آن وجود دارد که در ادبیات حفاظت از زیستگاه‌های کشور، بیشتر با نام مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست شناخته می‌شوند و موارد زیر را دربر دارند:
1-پارک ملی: «پارك ملي به محدوده‌اي از منابع طبيعي كشور اعم از جنگل و مرتع و بيشه‌هاي طبيعي و اراضي جنگلي و دشت و آب و كوهستان اطلاق مي‌شود كه نمايانگر نمونه‌هاي برجسته‌اي از مظاهر طبيعي ايران باشد و به‌منظور حفظ هميشگي وضع زندگي و طبيعي آن و همچنين ايجاد محيط مناسب براي تكثير و پرورش جانوران وحشي و رشد رستني‌ها در شرايط كاملا طبيعي تحت حفاظت قرار مي‌گيرد»[6].
2-اثر طبیعی ملی: «آثار طبيعي ملي عبارت از پديده‌هاي نمونه و نادر گياهي يا حيواني يا اشكال يا مناظر كم‌نظير و كيفيات ويژه طبيعي زمين يا درختان كهنسال يادگار تاريخي مي‌باشد كه با منظور داشتن محدوده متناسبي تحت حفاظت قرار مي‌گيرد»[7].
3-پناهگاه حيات وحش: «پناهگاه حيات وحش به محدوده‌اي از منابع طبيعي كشور اعم از جنگل و مرتع بيشه طبيعي و اراضي جنگلي و دشت و آب و كوهستان اطلاق مي‌شود كه داراي زيستگاه‌هاي طبيعي نمونه و شرايط اقليمي خاص براي جانوران وحشي بوده و به‌منظور حفظ و يا احياء اين زيستگاه‌ها تحت حفاظت قرار مي‌گيرد»[8].
4-منطقه حفاظت‌شده: «منطقه حفاظت‌شده به محدوده‌اي از منابع طبيعي كشور اعم از جنگل و مرتع و دشت و آب و كوهستان اطلاق مي‌شود كه از لحاظ ضرورت حفظ و تكثير نسل جانوران وحشي يا حفظ و يا احياء رستني‌ها و وضع طبيعي آن داراي اهميت خاصي بوده و تحت حفاظت قرار مي‌گيرد»[9].
در استان گلستان و برپایه موارد گفته‌شده، پنج محدوده چهارگانه در شرق و جنوب استان وجود دارد که دربردارنده یک پارک ملی و چهار منطقه حفاظت‌شده به‌ترتیب با نام‌های گلستان، جهان‌نما، هیرکانیا، لُوِه، و زاو به شرح زیر است:
-پارک ملی گلستان: در شرق استان گلستان و در موقعیت بین 37 درجه و 16 دقیقه تا 37 درجه و 30 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 43 دقیقه تا 56 درجه و 16 دقیقه طول جغرافیایی قرار دارد[10]. گستره آن 91895 هکتار است و در سه استان گسترده شده که از این مقدار، 48905 هکتار (21/53 درصد) در استان گلستان، 37574 هکتار (88/40 درصد در استان خراسان شمالی) و 5416 هکتار (89/5 درصد) در استان سمنان قرار دارد. این پارک ملی در استان گلستان در محدوده سیاسی سه شهرستان گالیکش (25696 هکتار)، کلاله (17701 هکتار) و مراوه‌تپه (5508 هکتار) گسترده شده است و مناطق حفاظت‌شده زاو و لوه در شمال و غرب آن هستند. پارک ملی گلستان از سال 1336 خورشیدی به شکل‌ها و نام‌های گوناگون حفاظت می‌شود[11] و در دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، جزو مناطق طبقه دوم (پارک ملی) است[12]. همچنین از سال 1976 میلادی و از سوی «برنامه انسان و زیست‌کره» یونسکو[13] به عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» انتخاب شده است[14]. اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان، مدیریت پارک ملی و ذخیره‌گاه زیست‌کره گلستان را بر عهده دارد. از شناخته‌شده‌ترین نواحی پارک ملی گلستان می‌توان به آق‌سو و دشت شاد اشاره کرد. پلنگ، آهو، عقاب طلایی، سیاه‌ماهی، افعی قفقازی، درخت انجیلی، و زعفران آلمِه، از جمله معروف‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی این منطقه حفاظت‌شده هستند[15]. گلستان از شناخته‌شده‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران به شمار می‌آید و در منابع تاریخی، به شکل غیرمستقیم به محدوده کنونی آن اشاره شده است. برای نمونه، در سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی، چارلز ادوارد یِیت[16] (افسر و سیاست‌مدار بریتانیایی)، راجر لوید کِنییِن[17] (کنسول وقت بریتانیا در سیستان و قائن)، و هایِسِنت لویی رابینو[18] (دیپلمات و پژوهشگر بریتانیایی) در کتاب‌ها و گزارش‌های خود به این منطقه اشاره کرده‌اند[19].
-منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما: در جنوب استان گلستان و با گستره 31942 هکتار و در محدوده سیاسی دو شهرستان کردکوی (15131هکتار) و گرگان (16810 هکتار) قرار دارد. این منطقه بین 36 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 43 دقیقه عرض جغرافیایی و 54 درجه و 7 دقیقه تا 54 درجه و 32 دقیقه طول جغرافیایی گسترده شده است[20] و منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا در شرق آن قرار دارد. جهان‌نما از سال 1352 خورشیدی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست حفاظت و مدیریت می‌شود. این محدوده در دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، از گروه مناطق طبقه پنجم (منظرهای خشکی و دریایی حفاظت‌شده) است[21]. از شناخته‌شده‌ترین نواحی جهان‌نما می‌توان به آتشان، تَرکَت، و شاه‌پسند اشاره کرد. مرال، خرس، هما، افعی، درخت سرخدار و اُرس، نمونه‌هایی از معروف‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی این منطقه حفاظت‌شده هستند[22]. جهان‌نما یکی از شناخته‌شده‌ترین و خوش‌آب‌وهواترین مناطق کوهستانی البرز شرقی در استان به شمار می‌رود[23]، از این‌رو از دیرباز توجه بسیاری به آن شده و در منابع تاریخی نیز به آن اشاره شده است. برای نمونه، جیمز جاستینین موریه[24] (سیاست‌مدار، جهان‌گرد و نویسنده بریتانیایی)، جُرج کَمبل نِی‌پییر[25] (مأمور بریتانیایی)، ک‍ی‍ت ادوارد اَبِت[26] (دیپلمات و کنسول بریتانیایی)، گریگوری والریانوویچ مِلگونُف[27] (شرق‌شناس و نویسنده روسی)، چارلز مِکاف مَک‌گِرِگُر[28] (افسر نظامی بریتانیایی)، بِرِسفورد لاوِت[29] (افسر ارتش بریتانیا)، و رابینو در کتاب‌ها و گزارش‌های خود به جهان‌نما اشاره کرده‌اند[30].
-منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا: این منطقه در جنوب استان و بین 36 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 50 دقیقه عرض جغرافیایی و 54 درجه و 29 دقیقه تا 54 درجه و 44 دقیقه طول جغرافیایی قرار دارد. از گستره 39230 هکتاری آن، 37808 و 877 هکتار به‌ترتیب در محدوده سیاسی شهرستان‌های گرگان و علی‌آباد گسترده شده و منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما در غرب آن است. هیرکانیا از سال 1399 خورشیدی جزو مناطق چهارگانه استان گلستان به شمار می‌رود[31] و پیش از این با نام «منطقه شکار و تیراندازی ممنوع چِلچِلی» حفاظت می‌شد. هیرکانیا در دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، هنوز ثبت رسمی نشده است. از جمله شناخته‌شده‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی آن می‌توان به کَل و بز، خرس، سارگپه، گون، و سرو کوهی اشاره کرد[32]. به محدوده چلچلی که اکنون در منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا قرار دارد، در برخی گزارش‌های تاریخی مانند نوشته‌های نِی‌پییر، مَک‌گِرِگُر، مِلگونُف، لاوِت، و ارنست اُرسُل[33] (نویسنده بلژیکی) اشاره شده است[34].
-منطقه حفاظت‌شده لُوِه: در شرق استان گلستان و با گستره 3750 هکتار و در محدوده سیاسی شهرستان گالیکش (3047 هکتار) و استان سمنان (702 هکتار) و بین 37 درجه و 15 دقیقه تا 37 درجه و 23 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 44 دقیقه تا 55 درجه و 47 دقیقه طول جغرافیایی قرار دارد و پارک ملی گلستان در شرق آن است. از سال 1380 از لوه حفاظت می‌شود[35] و در دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، از گروه مناطقِ گزارش‌نشده است[36]. از جمله شناخته‌شده‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی این منطقه می‌توان به شوکا، سمور، بلوط، و انجیلی اشاره کرد[37]. به محدوده لوه در برخی گزارش‌های تاریخی مانند یِیت، کِنییِن و رابینو اشاره شده است[38].
-منطقه حفاظت‌شده زاو: این منطقه شرقی استان روی‌هم‌رفته 10638 هکتار مساحت دارد که دربرگیرنده دو بخش است: زاو «الف» با گستره 2962 هکتار (در محدوده سیاسی شهرستان کلاله)، و زاو «ب» با گستره 7770 هکتار (4290 و 3480 هکتار به‌ترتیب در محدوده سیاسی شهرستان‌های گالیکش و کلاله). زاو «الف» بین 37 درجه و 31 دقیقه تا 37 درجه و 33 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 41 دقیقه تا 55 درجه و 53 دقیقه طول جغرافیایی، و زاو «ب» بین 37 درجه و 23 دقیقه تا 37 درجه و 28 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 35 دقیقه تا 55 درجه و 46 دقیقه طول جغرافیایی قرار دارد. پارک ملی گلستان در جنوب و شرق این مناطق است. هر دو زاو از سال 1380 حفاظت می‌شوند[39] و در دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، جزو گروه مناطقِ گزارش‌نشده هستند[40]. از جمله شناخته‌شده‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی زاو می‌توان به گرگ، قرقاول، ممرز و لرگ اشاره کرد[41]. در برخی منابع تاریخی، به شکل غیرمستقیم به محدوده کنونی زاو اشاره شده است مانند چارلز ادوارد یِیت[42].
[1] Protected Area
[2] IUCN
[3] Dudley (2008)
[4] Huber, Newig, & Loos (2023)
[5] Shafer (2015)
[6] سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (1402)
[7] سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (1402)
[8] سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (1402)
[9] سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (1402)
[10] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[11] روشن و دربیکی (1395)
[12] Protected Planet. Golestan (2023)
[13] UNESCO’s Man and the Biosphere Programme (MAB)
[14] UNESCO (2023)
[15] مجنونیان و همکاران (1378)
[16] Charles Edward Yate
[17] Roger Lloyd Kennion
[18] Hyacinth Louis Rabino
[19] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[20] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[21] Protected Planet. Jahannama (2023)
[22] کیابی و قائمی (1379)
[23] دربیکی (1395)
[24] James Justinian Morier
[25] George Campbell Napier
[26] Keith Edward Abbott
[27] Grigory Valerianovich Melgunov
[28] Charles Metcalfe MacGregor
[29] Beresford Lovett
[30] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[31] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[32] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[33] Ernest Orsolle
[34] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[35] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[36] Protected Planet. Loveh. (2023)
[37] معاونت محیط زیست طبیعی (1397)
[38] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[39] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[40] Protected Planet. Zav1. (2023)
[41] معاونت محیط زیست طبیعی (1399)
[42] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
منابع
- دربیکی، مزدک. (1395). منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما. در موسسه فرهنگی میرداماد گرگان (به کوشش)، دانش‌نامه گلستان (جلد 3، صص 245-248). گرگان: بنام.
- دربیکی، مزدک، قائمی، رمضانعلی و اخوان مهدوی، محمود. (1400). نگاهی به تاریخچه طبیعت گرگان و دشت. گرگان: بنام.
- روشن، امید، و دربیکی، مزدک. (1395). پارک ملی گلستان. در موسسه فرهنگی میرداماد گرگان (به کوشش)، دانش‌نامه گلستان (جلد 1، صص 285-293). گرگان: بنام.
- سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران. آئين‌نامه اجرایي قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست مصوب 3/12/1354 همراه با اصلاحات و الحاقات بعدی. دسترسی از: https://qavanin.ir/Law/TreeText/166588 (15/7/1402)
- كيابي، بهرام و قائمي، رمضانعلی. (1379). منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما. تهران: سازمان حفاظت محيط زيست.
- مجنونیان، هنریک و همکاران. (1378). پارک ملی گلستان. تهران: سازمان حفاظت محیط زیست.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1397). طرح مدیریت منطقه حفاظت‌شده لوه. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1398). منطقه پیشنهادی هیرکانیا. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1399). منطقه حفاظت‌شده زاو (الف و ب). گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1402). آمار مناطق چهارگانه. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- Dudley, N. (2008). Guidelines for Applying Protected Area Management Categories. Gland: IUCN. 86 pp.
- Huber, J.M., Newig, J., Loos, J. (2023). Participation in protected area governance: A systematic case survey of the evidence on ecological and social outcomes. Journal of Environmental Management, 336:117593.
- Protected Planet. Golestan. Accessed: https://www.protectedplanet.net/2076 (9.10.2023)
- Protected Planet. Jahannama. Accessed: https://www.protectedplanet.net/17105 (9.10.2023)
- Protected Planet. Loveh. Accessed: https://www.protectedplanet.net/342648 (9.10.2023)
- Protected Planet. Zav1. Accessed: https://www.protectedplanet.net/342646 (9.10.2023)
- Shafer, C.L. (2015). Cautionary thoughts on IUCN protected area management categories V–VI. Global Ecology and Conservation, 3:331-348.
- UNESCO. Golestan Biosphere Reserve. Accessed: https://en.unesco.org/biosphere/aspac/golestan (9.10.2023)