آق تقه جدید
آق‌تقه جدید
Āqtoqqe-ye Jadid
روستایی واقع در دهستان مراوه‌تپه، بخش مرکزی، شهرستان مراوه‌تپه، استان گلستان.
این روستا در فاصله ۴۵ کیلومتری از مرکز شهرستان مراوه‌تپه واقع شده و در مختصات جغرافیایی 36ً 38َ °55 طول جغرافیایی و 41ً 59َ °37 عرض شمالی، با ارتفاع ۱۳۵ متر از سطح دریا قرار دارد.[1]
موقعیت‌های جغرافیایی اطراف روستا به شرح زیر است: از سمت شرق با روستاهای نارلی آجی‌سو، تخت‌دفه و دشت تقر، از سمت شمال با ارتفاعات سونقلی داغی و چشمه عباساری، از غرب با روستای کرند، و از جنوب با آرامگاه شاعر بزرگ ترکمن، مختوم‌قلی فراغی هم‌جوار است. نام پیشین روستا تنها آق‌تقه بود که پس از انتقال به موقعیت فعلی، به آق‌تقه جدید تغییر یافت. [2]
نام روستا از دو واژه ترکمنی ‘آق’ به‌معنای سفید و ‘تقه’ به‌معنای زمین‌های هموار دارای باغات تشکیل شده است. به نظر می‌رسد واژه ‘آق’ در این ترکیب، به‌عنوان صفت برای ‘تقه’ به‌کار رفته باشد. برخی از اهالی معتقدند وجه‌تسمیه روستا به دلیل وجود شوره‌زارهای اطراف محل سکونت اولیه بوده است؛ چرا که زمین‌ها اغلب سفید به‌نظر می‌رسیدند و به همین دلیل، آن را ‘آق‌تقه’ نام‌گذاری کردند .[3]
آن‌چه مسلم است این‌که اهالی این روستا، پیشینه‌ای عشایری و کوچ‌نشین داشته‌اند و سال‌های زیادی را در کوچ، در دو سوی مرز ایران و ترکمنستان (منطقهٔ بالخان)، سپری کرده‌اند. آنان در داخل ایران نیز در مناطق مختلفی همچون قورقن‌اولوم، وکیل‌اولوم و روستای چناران زندگی عشایری را تجربه کرده و در نهایت، برای چندین سال در محل آرامگاه فعلی مختوم‌قلی فراغی ساکن شده‌اند. [4]
هم زمان با قشون کشی جان‌محمددولو به ترکمن‌صحرا، منطقه‌ی آق‌تقه و ارتفاعات سونگی‌داغ آخرین سنگر دفاعی ترکمن‌ها بود. بنا به نوشته حسن ارفع، ترکمن‌ها بین رودخانه اترک و سونگی داغ در دامنه‌های این کوه جمع شده بودند، پس از درگیری که حاصل شد ترکمن‌ها به خاک شوروی رفتند.[5]
در حدود سال ۱۳۱۰ خورشیدی، گروهی از اهالی روستا به سرپرستی قربان‌حاجی، به دستور رضاشاه به منطقه مراوه‌تپه کوچ داده شدند. این گروه، یکی از هسته‌های اصلی ساکنان امروزی شهر مراوه‌تپه را تشکیل می‌دهند. امام‌جمعه فقید شهرستان، خوجه‌دردی آخوند غراوی نیز از جمله اعضای همین گروه مهاجر بود.
گروهی دیگر از اهالی نیز به روستای مالای‌شیخ در شهرستان کلاله و شهر گنبدقابوس مهاجرت کردند.
در آق‌تقه قدیم، اهالی در دو محله محله یوقارقی به ریش‌سفیدی عاشر‌حاجی و محله آشاقی به ریش‌سفیدی نصیرآخوند زندگی می‌کردند.[6]
سکونت در محل کنونی روستا در سال ۱۳۵۸ خورشیدی صورت گرفت. این جابجایی به دلایل متعددی انجام شد، از جمله: جاری شدن سیلاب‌های رودخانه اترک، کمبود زمین مناسب برای تعلیف دام‌ها، نبود آب آشامیدنی سالم، ناهمواری و شرایط نامناسب زمین در محل پیشین، دسترسی بهتر و بیشتر به منابع طبیعی در محل جدید، در نتیجه در سال ۱۳۵۸، اهالی در محل فعلی ساکن شدند و به هر خانواده، قطعه زمینی به مساحت ۵٬۰۰۰ مترمربع جهت سکونت اختصاص یافت.[7] گروهی از اهالی، شامل تقریباً ۴۰ تا ۵۰ خانوار، در ابتدا با کوچ و مهاجرت مخالفت داشتند، اما این گروه پس از گذشت یک سال، در سال ۱۳۵۹ش مهاجرت کردند.[8] جد بزرگ اهالی آق‌تقه، شیخ‌نظر بوده است که دارای دو پسر به نام‌های نفس‌بای و محمداراز بود. از نفس‌بای، ۱۲ پسر و از محمداراز نیز ۹ پسر به یادگار مانده است. نسل این دو خاندان تا به امروز ادامه دارد و در میان اهالی روستا همچنان پایدار و فعال است.[9]
معماری سنتی روستا تا حد زیادی حفظ شده و همچنان بسیاری از خانه‌ها از نوع ساخت‌وساز گِلی هستند. با این حال، در سال‌های اخیر، روند ساخت خانه‌هایی با مصالح ساختمانی جدید همچون میلگرد، آجر و دیگر مواد مقاوم، همراه با پوشش‌هایی نظیر حلب، ایرانیت و ایزوگام، رواج یافته است. این روند باعث شده است که به‌تدریج خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده و جای خود را به ساختمان‌های مقاوم و نوساز بدهند.
از جمله آثار تاریخی و مکان‌های زیارتی این منطقه می‌توان به آرامگاه مختوم‌قلی فراغی و پدرش دولت‌محمد آزادی اشاره کرد. هر ساله در پایان اردیبهشت‌ماه، علاقه‌مندان و دوست‌داران این شخصیت‌های عرفانی در این محل گرد هم می‌آیند و مراسم نکوداشت برگزار می‌کنند.
همچنین در همین منطقه، زیارتگاه شاه‌غربت قرار دارد که در سال‌های اخیر شناسایی شده و اکنون با دیواری آجری در اطراف آن، محصور و حفاظت شده است.
زبان اهالی این روستا ترکمنی است. ساکنان همگی مسلمان، پیرو مذهب اهل سنت و از فرقه حنفی می‌باشند. اهالی این روستا همگی ترکمن از طایفه‌ی یموت و تیره‌ی غراوی هستند. نام خانوادگی‌های اصلی آن‌ها عبارت‌اند از: قره‌مشک‌غراوی، بیلیاد، نظری‌زاده، تهور، محمدی، پاریاب، زارهشی، آبدادیان، قربانی، طالبیان، معشوقی، قلاقی، کوسه‌غراوی، ولی‌زاده، عاطفی‌ثانی، گنجی، دولت‌پور، غرابی و غراوی‌زاده.[10] چند خانواده از تیره‌های قولاق، کوسه و اوکز هم در این روستا زندگی می‌کنند.[11] عسگری‌خانقاه در تقسیم بندی طایفه یموت‌ها، آن‌ها را به سه گروه، ویس، شرپ و چونی تقسیم بندی کرده و شرپ‌ها را به چهار گروه دیه‌جی، سردار، غراوی و بهلکه تقسیم کرده است.[12] وجه تسمیه قره‌مشک هم بنا به گفته یکی از مطلعین این است که افراد این طایفه و ایل همگی دامدار بوده و دارای گله‌های فراوانی بودند که مشک‌هایی که از پوست گوسفندان درست کرده بودند، زبانزد همگان بود و وقتی که فردی را از این طایفه می‌دیدند با اشاره می‌گفتند که این‌ها قره‌مشک هستند که بعدها نیز به قره‌مشک غروی شهرت پیدا کردند.[13]
اغلب اهالی این روستا به شغل دامداری اشتغال دارند که شامل نگهداری شتر، گاو، گوسفند و بز می‌شود. در حال حاضر، حدود ۱۲۰ رأس شتر، ۱۸۵۰۰ راس گوسفند، ۱۵۰۰ راس بز و ۵۰۰ رأس گاو در روستا نگهداری می‌شود. معمولاً از فروش بره‌ها و محصولات لبنی، به‌ویژه کشک، درآمد مناسبی کسب می‌شود.
کشاورزی نیز یکی دیگر از مشاغل رایج در روستا است که عمدتاً شامل کشت گندم، جو، خربزه (زامچه)، زیره، ذرت و هندوانه می‌باشد. هندوانه آق‌تقه در منطقه شهرت خاصی داشته و طرفداران زیادی دارد. مساحت زمین‌های قابل کشت در این روستا حدود ۷۰۰ هکتار است. باغداری در این منطقه چندان توسعه نیافته و کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
در حدود سال ۱۳۸۴ش، شرکت تعاونی روستایی آق‌تقه اقدام به کاشت ۱۵۰ هکتار زیتون نمود؛ اما به‌دلیل مشکلات آبیاری و عدم رسیدگی کافی، این کشت به مرور از بین رفت. با این حال، در سال‌های اخیر و با راه‌اندازی سیستم آبیاری قطره‌ای، اقدامات جدیدی در زمینه احیای این باغ‌ها و توسعه کشت زیتون صورت گرفته است.[14] دشت‌های اطراف روستا دارای قارچ‌های محلی و اسفناج‌های خودروی فراوانی هستند که توسط اهالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی خانواده‌ها از طریق جمع‌آوری و فروش این قارچ‌ها، منبع درآمدی برای خود ایجاد کرده‌اند.
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند سایر ترکمن‌ها، شامل مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، یوور، اقامه نماز تراویح و ختم قرآن در ماه مبارک رمضان، مراسم آق‌آش در سن ۶۳ سالگی و ... می‌باشد که به طور منظم برگزار می‌شوند.
از صنایع دستی رایج در بین زنان و دختران روستا می‌توان به قالی‌بافی، پشتی‌ترکمنی، نمدمالی، دوخت جانمازی، یقه‌دوزی، سوزن‌دوزی، بالاک‌دوزی و ... اشاره کرد که همچنان کمابیش رواج دارد. در سال‌های اخیر، خانم اوغل‌گل قره‌مشک‌غراوی با استفاده از امکانات نوین و دست‌دوزی‌های هنرمندانه، اقدام به بافت لباس‌های سنتی نموده و نقش و نگارهای زیبایی خلق کرده است که روزبه‌روز بر علاقه‌مندان و طرفداران آن افزوده می‌شود.[15] غذای‌محلی و اصلی اهالی روستا امروزه چکدرمه نام دارد. از دیگر غذاهای محلی اهالی می‌توان به چورفا، اون‌آش، قاتیق‌لی آش، سویت‌لی آش، آیران چورفا، یاغ چورفا، اُوماق و ... اشاره کرد. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشتند اما امروزه بسیار کم‌رنگ یا حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به چورگ، سالانجاق (تاب‌بازی)، آی‌ترک گون‌ترک، آششیق، قان‌مالیجاتوپ، هول‌لاگ، بوقین میردیک، لالایی دختران، یوزگ و ... اشاره کرد.[16]
این روستا در سال 1329ش. 35 نفر جمعیت داشته است.[17] آمار رسمی جمعیت آن به این شرح است.[18]
|
اولین مسجد و محل عبادت اهالی، در محل سکونت پیشین و در جوار آرامگاه مختوم‌قلی فراغی، با مشارکت مردم و در حدود سال ۱۳۳۲ خورشیدی تأسیس شد. این مسجد همراه با یک مکتب‌خانه محلی برای آموزش کودکان راه‌اندازی گردید.[23] مسجد دوم روستا با نام مسجد نصیرآخوند شناخته می‌شود. مسجد سوم به نام مسجد آق‌مرادآخوند شهرت دارد و مسجد چهارم نیز با عنوان مسجد عبدالحق‌آخوند شناخته می‌شود.
حضور نخستین معلم در روستا به سال ۱۳۴۹ش بازمی‌گردد؛ در این سال، فردی با معرفی ریش‌سفیدان و بزرگان روستا به‌عنوان معلم روستا مشغول به فعالیت شد. در سال تحصیلی ۱۳۵۰–۱۳۵۱ خورشیدی نیز ساختمان آموزشی مدرسه در روستا تأسیس شد. در سال تحصیلی ۱۳۵۰–۱۳۵۱ خورشیدی نیز ساختمان آموزشی مدرسه در روستا تأسیس شد.[24]
در سال ۱۳۷۴، مدرسه راهنمایی در روستا احداث شد. از جمله سایر امکانات خدماتی روستا می‌توان به موارد فوق اشاره کرد: برق‌رسانی در سال1371، گازرسانی در سال 1398، تأسیس خانه بهداشت در سال ۱۳۷۱
و راه‌اندازی مرکز جامع سلامت در سال‌های اخیر، که در حال حاضر در محل حوزهٔ علمیه روستا مستقر است.
آب لوله‌کشی روستا از چشمهٔ پوسالیق تأمین می‌شود که اجرای این طرح با مشارکت مردمی انجام گرفته است. در سال‌های اخیر، آب چشمهٔ ساوه نیز با هزینهٔ دولتی به شبکه آبرسانی روستا افزوده شده است.
از دیگر امکانات زیرساختی و خدماتی روستا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جاده آسفالت‌شده، مخابرات تک‌شماره (راه‌اندازی در سال ۱۳۷۴)، ادارهٔ هواشناسی، شعبه نفت (تأسیس در سال ۱۳۶۷)، دکل صدا و سیما و دسترسی به اینترنت، پست بانک، وجود دو باب نانوایی فعال.
1] - سازمان نقشه برداری کشور.
[2] - غراوی و زارهشی. (15/02/1401).
[3] - غروی. (19/02/1401).
[4] - غروی. (19/02/1401).
[5] - ارفع. (1377). ص 204.
[6] - غروی. (19/02/1401).
[7] - پاریاب و زارهشی. (15/02/1401).
[8] - قره‌مشک غراوی. (19/02/1401).
[9] - غروی. (24/02/1401).
[10] - غراوی و زارهشی. (15/02/1401).
[11] - غروی. (24/02/1401).
[12] - عسگری خانقاه و کمالی. (1374). ص 61.
[13] - غروی. (24/02/1401).
[14] - غراوی، زارهشی. (15/02/1401).
[15] - پاریاب، زارهشی. (15/02/1401).
[16]- پاریاب، غراوی و زارهشی. (15/02/1401).
[17] - فرهنگ جغرافیایی ایران.(1329). ص 19.
[18] - بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، در همین سرشماری، جمعیت آق‌تقه قدیم ۸ خانوار با مجموع ۳۱ نفر ثبت شده است.
[19] - در این سرشماری به نام آق‌تقه تعداد 6 خانوار با جمعیت 42 نفر نیز ثبت شده است که احتمالا موافق با کوچ به محل آق‌تقه جدید نشده بودند.
[20] - در این سرشماری جمعیت آق‌تقه قدیم 5 خانوار با جمعیت 37 نفر بوده است.
[21] - در این سرشماری جمعیت آق‌تقه قدیم 7 خانوار با جمعیت 27 نفر بوده است.
[22] - در این سرشماری جمعیت آق‌تقه قدیم 7 خانوار با جمعیت 25 نفر بوده است.
[23] - غروی. (19/02/1401).
[24] - غروی، قره‌مشک غراوی. (19/02/1401).
[25] - پاریاب، غراوی، زارهشی. (15/02/1401).
منابع:
- ارفع، حسن. (۱۳۷۷). در خدمت پنج سلطان (ترجمه سیداحمد نواب). تهران: مهرآیین. ص. ۲۰۴.
- سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- عسگری خانقاه، اصغر، و کمالی، محمدشریف. (۱۳۷۴). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
- فجوری، ستار بردی. (۱۳۹۵). اولین تحصیل‌کرده‌های ترکمن (جلد اول). گرگان: انتشارات نوروزی. ص. ۱۴۳.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با حکیم غراوی و مشهدگلدی زارهشی. 15 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با عبدالرحیم‌حاجی غروی. 19 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با عبدالوهاب قره‌مشک غراوی. 19 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با قربان‌بی‌بی پاریاب. 15 اردیبهشت.
- فرهنگ جغرافیایی ایران (1329). (جلد سوم، استان دوم). تهران: دایره جغرافیایی ارتش. 332 ص.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir