چمن ساور

چمن ساور        

Čaman-e Sāvar

روستایی واقع در دهستان چهارکوه، بخش مرکزی شهرستان کردکوی، استان گلستان.

این روستا در ۶۰ کیلومتری جنوب شهر کردکوی و در مختصات  ً42  َ34 °36 عرض و  ً09  َ 12 °54 طول جغرافیایی واقع شده‌ است. ارتفاع این روستا از سطح دریا680 متر است.[1]

بومیان این روستا آن را «سُر» می‌خوانند. در گویش محلی و زبان طبری، این کلمه به معنای زمین چمنزار است و دلیل این نام‌گذاری، وجود چمنزارهای فراوان در این منطقه می‌باشد. البته در برخی نقل‌ها، اردیبهشت ماه در زبان فارسی دری نیز «سور» یا «ساور» گفته می‌شده است. این موارد بیانگر ریشه‌دار بودن این نام می‌باشند.

برای دسترسی به این روستا، باید از داخل شهر کردکوی به سمت جنوب و مناطق جنگلی حرکت کرد و مسیر جهان‌نما و رادکان را در پیش گرفت. پس از رسیدن به برج تاریخی رادکان، به سمت شرق حرکت کرده و یک کیلومتر پس از دوراهی جهان‌نما، به سمت جنوب وارد دهانه‌ی روستای چمن ساور شد.   

چمن ساور در منطقه‌ای کوهستانی و در مرز سه استان گلستان، مازندران و سمنان واقع شده است. از شمال به ارتفاعات درازنو، از جنوب به ارتفاعات شهر دیباج استان سمنان و دهنه‌ی شمشیربر، از شرق به اراضی و ارتفاعات روستاهای شاهکوه سفلی و حاجی‌آباد و از غرب به ارتفاعات هزارجریب مازندران و کوه وزمه متصل می‌باشد.

‏ در گذشته، محدوده‌ی روستاهای «کُنداب» و «رادکان» تا «حاجی‌آباد» به عنوان ناحیه‌ی ساور یا ساورین مشهور بود. از کنداب تا چمن ساور را «ساورسفلی»[2]و حاجی‌آباد را «ساورعلیا»[3] می‌گفتند.

آثار باقی‌مانده در این منطقه، بیانگر سابقه‌ی طولانی سکونت در آن است. بر اساس باور مردم بومی، در محدوده‌ی این روستا قبرستان گبری وجود دارد که نشان‌دهنده‌ی دیرینگی سکونت در این ناحیه است. علاوه بر آن، وجود امامزاده‌ای موسوم به «رسول»[4] و قبرستان قدیمی با سنگ‌قبرهایی ویژه که برخی از آنها همچنان باقی است و تاریخ ثبت‌شده بر روی آن‌ها مربوط به دوران صفویه و اندکی پیش از آن می‌باشد[5]، گواه دیگری بر قدمت این منطقه است. همچنین، اسناد خطی در دسترس و برخی منابع از وجود چند آبادی در این ناحیه حکایت می‌کنند.

بر اساس برخی اسناد، در گذشته چمن ساور با نام «رسوج» یا «رسول» نیز شناخته می‌شده است. از جمله‌ی این اسناد، یک مبایعه‌نامه مربوط به سال ۱۱۲۴ قمری است که حدود این منطقه را چنین مشخص کرده است: از شرق به باریک‌آب، از شمال به سرماخوردی و رودخانه، از غرب به کوه وزمه و انگوردره و از جنوب به شارع عام شاهکوه به چهارده.[6]  در مبایعه‌نامه‌ای دیگر مربوط به سال ۱۱۶۸ ق.، از این ناحیه به عنوان «رسوج» در محال ساور نام برده شده و حدود آن چنین ثبت گردیده است: از شرق به باریک‌آب، از غرب به وزمه و قالدین، از جنوب به راه چهارده و از شمال به رودخانه‌ی قمبران[7]. بر اساس استشهادیه‌ای مربوط به حدود سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۲۲۰ ش. نیز از قریه‌ی قمبران در بلوک ساور نام برده شده است[8] که یکی از آبادی‌های مسکونی این محدوده بوده است. همچنین، برخی گزارش‌های دوره‌ی قاجار از این منطقه تحت عنوان «رسول» یاد کرده‌اند و آن را شامل دره‌ی تنگ سبزی در پای شمشیربر، یکی از کوه‌ها و ییلاقات شاهکوه و ساور دانسته‌اند.[9]  

اسناد خطی نشان می‌دهند که چمن ساور در اواخر دوران قاجار و دوران پهلوی، سکونتگاه دائمی نبوده و متعلق به طایفه‌ی خواجه‌های شاهکوه سفلی بوده است[10]. دهقانان و دامداران تنها در فصل کار به این منطقه می‌آمدند و پس از پایان فعالیت‌های زراعی و فرا رسیدن زمستان، به روستای شاهکوه بازمی‌گشتند. پس از اجرای اصلاحات اراضی در دوره‌ی پهلوی دوم و تملک زمین توسط کشاورزان، زمین‌های این قریه میان کشاورزانی که در آنجا دهقانی می‌کردند تقسیم شد. بخشی از این کشاورزان اهل روستای شاهکوه سفلی و بخشی دیگر اهل روستای چهارده دامغان بودند که امروزه به شهر دیباج تبدیل شده است.

میرزا ابراهیم در گزارش سفر خود به شمال ایران، در سال‌های ۱۲۷۶ تا ۱۲۷۷ ش., به چمن ساور اشاره می‌کند و می‌نویسد که راه چهارده به استرآباد از مسیر چمن ساور می‌گذرد.[11] 

جمعیت روستا در سال ۱۲۷۶ ق. به‌صورت مستقل ثبت نشده است و در آن سال، کل ناحیه‌ی ساور سفلی که این قریه نیز بخشی از آن بوده، دارای ۱۰۰ خانوار و ۴۶۶ نفر جمعیت بوده است. [12]

ملکونف، جهانگرد روس، در سال ۱۲۷۷ ق. سفری به شمال ایران داشت و از چمن ساور به عنوان دره‌ای نام برد که رودخانه‌ی شاهکوه از آن عبور کرده و به دریا می‌ریزد[13]. وی همچنین از تنگه‌ی شمشیربر، واقع در چمن ساور، یاد کرده و به باور عوام اشاره می‌کند که بر اساس آن، این کوه توسط امام علی (ع) با ضربت شمشیر از هم جدا شده است.[14]

رابینو، مامور رسمی دولت بریتانیا در ایران، در سال ۱۲۸۸ ق. به استرآباد سفر کرد و از چمن ساور به عنوان مسیر رودخانه‌های شاهکوه و چهارباغ یاد کرده است[15]. وی همچنین این ناحیه را چراگاه و مرتع ممتاز دانسته و اشاره می‌کند که اهالی استرآباد در تابستان در چادرها یا کلبه‌های کوچک سنگی در این منطقه سکونت دارند.[16]

گزارش نخبه کامرانی در سال ۱۳۲۷ق، چمن ساور را در ساورسفلی معرفی می‌کند.[17]

گزارش‌ها نشان می‌دهند که حداقل در اواخر دوران قاجار، چمن ساور مسیر کاروان‌های تجاری از شاهرود به بندرگز بوده است و به همین دلیل، وکیل‌الدوله گزارش‌هایی از حضور مهاجمان ترکمن برای دستبرد به این کاروان‌ها در این منطقه ارائه کرده است.[18]

در گزارش‌های سرشماری نفوس و مسکن ایران تا قبل از سال ۱۳۷۵، گزارشی مستقل از جمعیت این روستا درج نشده است. از سال ۱۳۷۵، آمار جمعیت این آبادی به شرح زیر می‌باشد:[19]

تعداد زیادی از ساکنان این روستا تنها در فصل کار کشاورزی، از اوایل بهار تا اوایل پاییز، در این آبادی حضور دارند و پس از اتمام فعالیت‌های زراعی و فرا رسیدن فصل سرما، به سایر مناطق از جمله گرگان، کردکوی و شهر دیباج در استان سمنان بازمی‌گردند.

تا دهه‌ی ۱۳۵۰، هر یک از ساکنان این ناحیه با ساخت سکونتگاه‌های کوچک در کنار زمین‌های کشاورزی خود زندگی می‌کردند. در اواسط این دهه، تعدادی از آنان که اهل شاهکوه سفلی بودند، زمینی را تهیه کرده و اقدام به ساخت خانه نمودند و بدین ترتیب، روستای فعلی چمن ساور شکل گرفت. با این حال، تعداد دیگری از کشاورزان که تنها در فصل کار در این روستا حضور دارند، همچنان در کنار زمین‌های کشاورزی خود سکونت دارند. به همین دلیل، جمعیت واقعی این روستا در نیمه‌ی اول سال بسیار بیشتر از آمار سرشماری نفوس و مسکن است، زیرا سرشماری اغلب در شش ماهه‌ی دوم سال انجام می‌شود.

اراضی روستا از حد شمال تا ابتدای آبادی در یک دره واقع شده و پس از روستای فعلی، دره به دو شاخه تقسیم می‌شود: یک شاخه موسوم به «شمشیر بر» و شاخه‌ی دیگر «زردآلود باغ» یا «بز پل»، که هر دو به سمت جنوب امتداد پیدا می‌کنند. در هر دره، رودخانه‌ای جاری است که این دو رود، در سال‌های اخیر بسیار کم‌آب و گاهی خشک می‌باشند. این دو رود در مقابل روستا به هم می‌پیوندند و در سرحد شمالی چمن ساور به رودخانه‌ای که از سوی شاهکوه و حاجی‌آباد می‌آید می‌پیوندد و سرچشمه‌ی نکاء رود را تشکیل می‌دهد.

ساکنان روستا به زبان فارسی و گویش محلی صحبت می‌کنند، مسلمان و شیعه‌مذهب هستند و عمدتاً به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند. کشاورزان چمن ساور در زمین‌های کشاورزی این روستا که حدود ۳۵۰ هکتار وسعت دارد، محصولاتی همچون گندم، جو، لوبیا چیتی، کدو و سیب‌زمینی کشت می‌کنند. همچنین، باغات میوه‌ای شامل سیب، گلابی، زردآلو، گیلاس و آلبالو نیز در چمن ساور وجود دارد.

از خانواده‌های پرجمعیت روستا می‌توان به خواجوی، دهقان، حسام، کابوسی و خواجه‌نژاد که اهل شاهکوه هستند، و همچنین ایثاری، خان‌بیکی و دیگر خانواده‌ها که اهل دیباج می‌باشند، اشاره کرد.

در چمن ساور، یک باب مسجد، یک مدرسه (که هم‌اکنون فاقد دانش‌آموز است) و یک انبار تعاونی برای ذخیره غلات کشاورزان احداث شده است.

مردم روستا همانند سایر ایرانیان در جنگ تحمیلی ایران و عراق نقش داشته‌اند و یک نفر از جوانان این روستا به شهادت رسیده است.