منطقه حفاظت‌شده زاو
منطقه حفاظت‌شده زاو یکی از مناطق چهارگانه محیط زیست استان گلستان؛
منطقه حفاظت‌شده زاو با گستره 10638 هکتار در شرق استان قرار دارد و از نظر قانونی دربرگیرنده دو بخش به نام‌های «الف» و «ب» است: زاو «الف» با 2962 هکتار در محدوده سیاسی شهرستان کلاله گسترده شده است. زاو «ب» نیز 7770 هکتار مساحت دارد که 4290 و 3480 هکتار آن به‌ترتیب در محدوده سیاسی شهرستان‌های گالیکش و کلاله قرار گرفته است. زاو «الف» بین 37 درجه و 31 دقیقه تا 37 درجه و 33 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 41 دقیقه تا 55 درجه و 53 دقیقه طول جغرافیایی، و زاو «ب» بین 37 درجه و 23 دقیقه تا 37 درجه و 28 دقیقه عرض جغرافیایی و 55 درجه و 35 دقیقه تا 55 درجه و 46 دقیقه طول جغرافیایی گسترده شده است[1].
محدوده زاو به دلیل گوناگونی و فراوانی گونه‌های جانوری و گیاهی، داشتن منظرهای طبیعی، اهمیت از نظر بازسازی و ترمیم و حفاظت از گونه‌ها و نیز قرارگیری در پهنه حفاظتی ذخیره‌گاه زیست‌کره گلستان و حفاظت از پارک ملی گلستان، به عنوان منطقه حفاظت‌شده پیشنهاد[2] و در مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست در تاریخ 25/7/1380، تصویب شد[3] و سازمان حفاظت محیط زیست مسؤولیت حفاظت از هر دو محدوده زاو را بر عهده گرفت. گفتنی است که در سطح جهانی و در دسته‌بندی «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت»[4]، هردو محدوده زاو «الف» و «ب» در طبقات رسمی قرار نمی‌گیرند و جزو گروه مناطقِ «گزارش‌نشده» هستند[5]. همچنین پارک ملی گلستان به عنوان یکی دیگر از مناطق چهارگانه محیط زیست استان در جنوب و شرق این دو منطقه قرار گرفته است.
دسترسی به زاو «الف» از راه کلاله و روستاهای قودِنِه بالا و پایین، قَرانکی‌جنگل، یِل‌چشمه، و چِشت‌خوجه‌لَر امکان‌پذیر است. به زاو «ب» نیز می‌توان از سوی جاده زاو و کمربندی پارک ملی گلستان و روستای یل‌چشمه و قَرِه‌یَسَر دسترسی پیدا کرد. 19 روستا نیز در پیرامون هر دو منطقه حفاظت‌شده زاو «الف» و «ب» قرار دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به یل‌چشمه علیا، قَرانکی‌جنگل، قودِنِه سفلی، زاو بالا، زاو پایین، کُرلَر، چِشت‌خوجه‌لَر، قوش‌چشمه، سوار بالا، سوار وسط، سوارپایین ، تِرجِنلی، صادق‌آباد و آق‌قَمیش اشاره کرد[6].
از دیدگاه اقلیم‌شناسی، اقلیم منطقه حفاظت‌شده زاو بیشتر از شرایط آب و هوایی دریای کاسپی و تااندازه‌ای مرکز و شرق ایران تاثیر می‌پذیرد، از این‌رو افزون‌بر با داشتن رطوبت، تابستان‌های گرم دارد و بیشترین و کمترین بارش فصلی آن به‌ترتیب در زمستان و تابستان است[7]. منابع آبی منطقه، فراوان و دربردارنده آبخوان‌های کارستی[8] توسعه‌یافته است که چندین چشمه مهم کارستی مانند یل‌چشمه، آق‌سو، و زاو از آن خارج می‌شود[9].
از دیدگاه بوم‌شناختی، پوشش گیاهی منطقه حفاظت‌شده زاو در ادامه جنگل‌های هیرکانی دامنه‌های شمالی البرز و با توجه به شرایط محدوده، با کمی تغییر است که مراتع چندانی در آن دیده نمی‌شود. از مهم‌ترین گونه‌های شاخص گیاهی زاو می‌توان به درختان بلوط بلندمازو، مَمرَز، توسکای ییلاقی، افرا پَلَت، کَرکو، نمدار، مَلَچ، زبان‌گنجشک، آزاد، خُرمندي، اَنجيلي، گردو، داغداغان، و سرو زربین؛ درختچه‌های ولیک، ازگیل، گلابی وحشی، زرشک، و آلوچه؛ و بوته‌های تمشک، گزنه، دارواش، کوله‌خاس، پونه، چَچَم، سیکلامِن، آقطی، گل گاوزبان و مانند آن اشاره کرد. زندگی جانوری این محدوده حفاظت‌شده نیز دربردارنده گونه‌های متفاوت ارزشمند و حمایت‌شده از نظر قانون است مانند خارپشت، تشی، گرگ، شغال، روباه معمولی، راسو، پلنگ، گربه جنگلی، خرس، گراز، مرال، شوکا، قرقاول، کبک، بلدرچین، سارگپه معمولی، عقاب طلایی، قرقی، شاهین، دلیجه، شاه‌بوف، جغد جنگلی، دارکوب سیاه، سینه‌سرخ، توکای سیاه، سِسک سرسیاه، چرخ‌ریسک دم‌دراز، سهره جنگلی، جی‌جاق، کوکوی معمولی، لاک‌پشت خزری، لاک‌پشت مهمیزدار، مارمولک لاسرتا، لوس‌مار، کورمار، مار پلنگی، گرزه‌مار، قورباغه مردابی معمولی، قورباغه سبز درختی، ماهی لوچ خاردار، سياه‌ماهي، گاوماهي، سگ‌ماهي جويباري و انواع بی‌شماری از حشرات[10]. همچنین محدوده زاو از نظر تنوع زیستی پرندگان، غنای بسیار زیادی دارد[11].
منطقه حفاظت‌شده زاو جدا از ارزش‌های بوم‌شناختی، ویژگی‌های تفرجی فراوان نیز دارد که از جمله آن می‌توان به چشمه‌ها و رودخانه‌ها، منظرهای طبیعی، و پوشش گیاهی مناسب جنگلی اشاره کرد که گردشگران محلی و ملی از آن بهره می‌برند، ولی با وجود حفاظت از هر دو منطقه حفاظت‌شده زاو، عوامل فراوانی محدوده را تهدید می‌کنند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مواردی همچون وجود دام مازاد بر ظرفيت مراتع، چراي بي‌رويه و غیرمجاز و خارج از فصل، قطع درختان، تغييركاربري سرزمین و تبديل آن به مسكوني، صید و شکار غیرمجاز، برداشت شن و ماسه، بهره‌برداري بي‌رويه از آب رودخانه‌ها، مصرف بيش از اندازه كود و سموم کشاورزی، ورود پساب به منابع آبی و مانند آن اشاره کرد[12] که هر کدام پیامدهای ویژه خود را دارد. برای نمونه، وجود سکونت‌گاه‌های انسانی در منطقه به افزایش تعارضات بین انسان و حیات وحش مانند شکار دام[13]، حمله به محصولات کشاورزی، و خطر بیماری‌های حیوانی انجامیده است[14].
در برخی گزارش‌های تاریخی سده نوزدهم و بیستم میلادی کاوشگران و بازدیدکنندگان غربی به شکل غیرمستقیم به محدوده کنونی زاو اشاره شده[15] مانند کتاب چارلز ادوارد یِیت[16] (افسر و سیاست‌مدار بریتانیایی در سده نوزده و بیست میلادی) با نام «خراسان و سیستان» که به دنبال سرچشمه رود گرگان (گرگان‌رود) در یل‌چشمه بوده است[17].
[1] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[2] اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399)
[3] شورای عالی حفاظت محیط زیست (1380)
[4] IUCN
[5] Protected Planet. Zav1. (2023)
[6] اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399)
[7] اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399)
[8] Karst
[9] میرحسنی، باقری، و نیک قوجق (1397)
[10] اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399)
[11] Moradi, Sheykhi Ilanloo, Kafash, & Yousefi, (2019).
[12] اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399)
[13] Soofi, Soufi, Royle, Waltert, Khorozyan (2022)
[14] صالحی، وارسته مرادی، و بارانی (1401)
[15] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[16] Charles Edward Yate
[17] ییت (1365)
منابع:
- اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان. (1399). گزارش نهایی منطقه حفاظت‌شده زاو (الف و ب). گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- دربیکی، مزدک، قائمی، رمضانعلی و اخوان مهدوی، محمود. (1400). نگاهی به تاریخچه طبیعت گرگان و دشت. گرگان: بنام.
- شورای عالی حفاظت محیط زیست. (1380). صورتجلسه مورخ 25/7/1380. دسترسی از: https://sc.doe.ir/portal/file/?1328904/بيستمين-صورتجلسه-شورايعالي-محيط-زيست.pdf
- صالحی، محسن، وارسته مرادی، حسین، و بارانی، حسین. (1401). تعارض انسان- حیات‌وحش و دیدگاه مردم محلی در ارتباط با حفاظت از حیات‌وحش در پارک ملی گلستان. پژوهش‌های محیط زیست. 13(25):319-326.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1402). آمار مناطق چهارگانه. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- میرحسنی، قمرالدین، باقری، رحیم، و نیک قوجق، یعقوب. (1397). هیدروژئولوژی چشمه های کارستی منطقه کلاله استان گلستان. اکوهیدرولوژی، 5(2)، 387-397.
- ییت، چارلز ادوارد. (1365). س‍ف‍رن‍ام‍ه خراسان و سیستان. (ترجمه: قدرت‌ال‍ل‍ه روش‍ن‍ی زع‍ف‍ران‍ل‍و و م‍ه‍رداد ره‍ب‍ری). ت‍ه‍ران: ی‍زدان.
- Moradi, S., Sheykhi Ilanloo, S., Kafash, A., & Yousefi, M. (2019). Identifying high-priority conservation areas for avian biodiversity using species distribution modeling, Ecological Indicators, 97: 159-164.
- Protected Planet. Zav1. Accessed: https://www.protectedplanet.net/342646 (9.10.2023)
- Soofi, M., Soufi, M., Royle, A., Waltert, M., Khorozyan, I. (2022). Numbers and presence of guarding dogs affect wolf and leopard predation on livestock in northeastern Iran, Basic and Applied Ecology, 64: 147-156.