زاو بالا
زاو بالا / Zāv-e Bālā
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در ۴۴ کیلومتری شرق شهرستان کلاله، در طول جغرافیایی 18ً 45َ °55 و عرض جغرافیایی 18ً 31َ °37 و در ارتفاع ۴۷۵ متری از سطح دریا واقع شده است.[1]
موقعیت‌های نسبی اطراف روستا به این شرح است: از شرق به چشمه‌ی زاو و زمین‌های کشاورزی موسوم به اسماعیل‌نگ‌یری، امان‌کلینگ توقه‌یی، قشلاق، سورلیق، قره‌تکن‌لی‌کو و کوی‌لر؛ از غرب به روستای زاو پایین، کک‌گولو، شالی‌زار و نورم‌نگ توقه‌یی؛ از شمال به ارتفاعات بلند چشت؛ و از جنوب به کوه و ارتفاعات بیلی‌داغ و زمین‌های کشاورزی محدود می‌شود.
نام این روستا در گذشته «داری» بوده و از طوایف گوکلان به‌شمار می‌رفته است، اما امروزه «زاو» خوانده می‌شود. درباره وجه‌تسمیه آن گفته شده است که در فرهنگ و باور ترکمن‌ها، اگر میان دو کوه رودخانه‌ای جریان داشته باشد، آن محل را «زاو» می‌نامند. در این ناحیه نیز میان دو ارتفاعات بیلی در جنوب و چشت در شمال، رودخانه‌ای جاری است و از همین‌رو این محل را «زاو» نامیده‌اند.[2]
به گفته اهالی، نخستین ساکنان این محل همراه با خانواده‌های خود از ترکمنستان وارد ایران شده و مدتی را در جرگلان، کوله‌جلگه و یل‌چشمه سپری کردند تا سرانجام در این ناحیه سکونت دائمی اختیار کردند.[3] سایر ساکنان روستا نیز حدود ۷۵ سال پیش و به‌تدریج از روستاهای اطراف به این منطقه مهاجرت کرده‌اند.[4]
قبرستان کُپ‌مزار که در غرب این روستا واقع است، یکی از قدیمی‌ترین قبرستان‌های منطقه به شمار می‌رود و بیش از سیصد سال قدمت دارد. زمانی این محل تنها مکان خاک‌سپاری اموات بود و بسیاری از روستاها از دور و نزدیک اموات خود را در این مکان دفن می‌کردند. هنوز هم بسیاری از نمادهای قدیمی چوبی در این قبرستان موجود است.[5] قابل ذکر است که رد دیوار تاریخی قزل‌آلانگ یا دیوار تاریخی گرگان در این روستا ناپدید می‌شود.
زبان اهالی این روستا ترکمنی است. تمامی ساکنان مسلمان، اهل سنت و از مذهب حنفی هستند. مردم این روستا عمدتاً ترکمن از طایفه گوکلان و برخی از طایفه خوجه می‌باشند.
قورقانچی در تقسیم‌بندی طایفه گوکلان، آنها را به دو گروه حلقه‌داغلی و دودورغه تقسیم کرده است. در گروه حلقه‌داغلی، زیرگروه غائی چند تیره دیگر معرفی شده است که عبارتند از: تمک‌غائی، قارناس‌غائی، داری و بوقاجه [بُقجه] غائی.[6] برخی از ساکنان این روستا از طایفه داری هستند که خود به تیره‌های دیگری از جمله مازی‌غیران، کک‌گو، کمک‌گلدی و آچ تقسیم می‌شوند. ساکنان نخستین روستا نیز از طایفه مقدس خوجه هستند که نسب آنان به حضرت علی علیه‌السلام ختم می‌شود. اهالی با نام خانوادگی‌های نظریان، سعیدی، نظری، سوخانی، امین‌زاده، رحمان‌زاده، کریمی، قدیری‌نیا، شادفر، زرین‌فر، رحیمی، صفری، امامی، هادیان و بای سکونت دارند.[7]
کشاورزی شغل اصلی اهالی روستا است و حدود ۱۳۰ هکتار زمین را در بر می‌گیرد. محصولات اصلی شامل گندم، جو، آفتابگردان، شالی، هندوانه و کنجد هستند. دامداری از مشاغل اصلی گذشتگان این روستا بوده و امروزه نیز مورد توجه است. با این حال، به دلایل مختلف از جمله محدودیت در ورود دام به مراتع و جنگل و گرانی علوفه دام، این فعالیت با دشواری‌هایی همراه است. تعداد دام‌های روستا شامل حدود ۱۰۰۰ راس گوسفند و بز و ۱۵۰ راس گاو می‌شود. باغداری در این روستا چندان مورد توجه نبوده است. هر یک از اهالی بسته به میزان زمین مسکونی خود، که برای مصرف شخصی آنان است، باغاتی شامل انار، گردو، گلابی، سیب و انجیر ایجاد کرده‌اند.[8]
معماری خانه‌ها در سال‌های اخیر دستخوش تغییرات اساسی شده است. بسیاری از خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده یا به انباری تبدیل شده‌اند و به جای آن ساختمان‌های جدید با امکانات و تجهیزات مدرن ساخته شده است. امروزه ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف حلب، ایرانیت و قیرگونی رواج یافته و اغلب با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بنیاد مسکن شهرستان و با استفاده از مصالح نوین مانند میلگرد انجام می‌شود.
یکی از مناطق گردشگری شهرستان و حتی استان گلستان، چشمه و جنگل زاو است که در ایام تابستان و روزهای پایانی هفته گردشگران زیادی را از سراسر استان جذب می‌کند. همچنین چشمه زاو آب آشامیدنی چندین روستا در شهرستان کلاله را تامین می‌کند
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، یارمضان و آق‌آش، مانند سایر ترکمن‌ها اجرا می‌شود، اما نسبت به گذشته کمرنگ شده است. در زمینه صنایع دستی، برخی مردان مانند شیری نظریان وسایل چوبی از جمله چم‌چه، یاییق و کورک می‌سازند. صنایع دستی بانوان شامل بالاق‌دوزی، چارشو، غولانگ، نمدمالی و ... است که در میان آنها تارابافی از رونق بیشتری برخوردار است. غذاهای محلی این روستا شامل چکدرمه، اون‌آشی، قایش، سوزمچ، آیرن‌خورش، قره‌چوربا، شولا و سویت‌لی‌آش است. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به قرلانگ، گللیم‌پرچک، آی‌تاباق، قاچرتوپ، چلکن، آششیق، یوزگ و سالانجاق اشاره کرد.[9]
در کتاب فرهنگ جغرافیایی، ذیل مدخل «داری‌پایین» که نام پیشین روستای زاو است، آمده است: دهی از دهستان گوکلان، بخش مرکزی شهرستان گنبدقابوس، واقع در ۲۶ کیلومتری شمال خاوری کلاله. موقعیت این روستا کوهستانی و سردسیر است و دارای ۱۵۰ نفر سکنه می‌باشد که همگی ترکمن و سنی مذهب هستند. آب آشامیدنی از چشمه‌سار تامین می‌شود و محصولات کشاورزی شامل غلات، حبوبات، لبنیات و عسل است. شغل اهالی زراعت و گله‌داری است و صنایع دستی زنان محدود به بافت پارچه‌های ابریشمی می‌باشد. جاده روستا مالرو است.[10]
در حال حاضر حدود ۱۷۰ خانوار در این روستا زندگی می‌کنند که بخش عمده‌ای از آنان برای کاریابی به شهرهای بزرگ مانند تهران و سمنان مهاجرت کرده‌اند. بسیاری از منازل مسکونی نیز خالی از سکنه است.[11] جمعیت این روستا در گزارش‌های سرشماری نفوس و مسکن ایران به این صورت ثبت شده است:[12]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
163 [13] |
|
1345 |
23 |
121 [14] |
|
1355 |
83 |
375 [15] |
|
1365 |
91 |
526 [16] |
|
1375 |
65 |
401 [17] |
|
1385 |
98 |
443 |
|
1390 |
140 |
543 |
|
1395 |
154 |
542 |
این روستا دارای سه مسجد است. نخستین مسجد، به نام مسجد امام‌رضا علیه‌السلام، تاریخ دقیقی ندارد. مسجد دوم حدود سال ۱۳۴۳ش. توسط اهالی بنا شد و مسجد سوم در سال ۱۳۶۵ش. ساخته شده است.[[18]
حضور معلم نهضت سوادآموزی و تعلیم و تربیت در این روستا به سال ۱۳۶۹ش. بازمی‌گردد. در سال ۱۳۷۱ش، نهضت سوادآموزی با مشارکت اهالی اقدام به تاسیس مدرسه کرد.[19] سایر امکانات دولتی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی فراهم شده‌اند شامل برق (۱۳۶۴)، گاز (۱۳۹۶)، جاده آسفالته با حدود دو کیلومتر راه فرعی، خانه محیط زیست، دکل هواشناسی و واگذاری خط تلفن ثابت (۱۳۷۴) است. آب آشامیدنی روستا نیز از چشمه زاو تامین می‌شود.[20]
[1] سازمان نقشهبرداری کشور
[2] سعیدی 39 ساله، 27/5/1402ش.
[3] سعیدی، الف.، 1402.
[4] سعیدی، الف.، 1402.
[5] سعیدی، الف.، فروتن، 1402.
[6] قورخانچی، 1360، ص 60.
[7] نظریان، سعیدی، م.، 1402.
[8] سعیدی، نظریان و سعیدی، 1402.
[9] سعیدی، الف.، نظریان، 1402.
[10] فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329، ص 114.
[11] نظریان، 1402.
[12] مرکز آمار ایران.
[13] در سرشماری این سال نام روستای داری‌سفلی قید شده است.
[14] نام روستا به صورت زاب بالا نوشته شده است.
[15] جمعیت زاو بالا و پایین به‌طور مشترک با عنوان «سرچشمه زاب (زاو)» ثبت شده است.
[16] در منابع رسمی، نام روستا به شکل «سرچشمه زاو» درج شده است.
[17] در این سال، آمار روستاهای زاو بالا و زاو پایین به‌صورت جداگانه ثبت شده است.
[18] سعیدی، الف.، 1402.
[19] حسین‌زاده، مهدوی‌دهنه و نفس‌پور، 1402.
[20] سعیدی، الف.، نظریان، 1402.
منابع:
- سازمان نقشهبرداری کشور، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستاد ارتش ایران. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران. تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با حسن‌آخوند سعیدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با حنان سعیدی (دهیار روستای زاو بالا).
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با سیدامام حسن سعیدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با سیدمحمدصدیق سعیدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با غفور فروتن.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27مرداد). گفت‌وگوی شخصی با محمد نظریان.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 7شهریور). گفت‌وگوی شخصی با قربانعلی بذرافشان.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8شهریور). گفت‌وگوی شخصی با خالدبردی حسین‌زاده.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8شهریور). گفت‌وگوی شخصی با فریدون نفس‌پور.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8شهریور). گفت‌وگوی شخصی با مشد مهدوی‌دهنه.
- قورخانچی، محمدعلی.(1360). نخبه سیفیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir