قرهیسر بالا
قرهیسر بالا / Qareh Yasare Bālā
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در فاصله ۳۸ کیلومتری شرق شهرستان کلاله قرار دارد و در طول جغرافیایی 18ً 44َ °55 و عرض جغرافیایی 1ً 33َ °37، با ارتفاع ۳۷۴ متر از سطح دریا واقع شده است.[1]
موقعیت‌های نسبی اطراف روستا عبارتند از: شرق، روستای قودنه‌ی سفلی و موانع طبیعی کیک‌نگ دره‌سی، توقربابا و آط‌لی‌نینگ دره‌سی؛ غرب، روستای قرهیسر سفلی و گُل‌جمال اولان طوقه؛ شمال، ارتفاعات عرب‌داغ، کیک یای‌لان، آق‌چشمه، چشمه یکه‌توت و آررق خوجانینگ چشمه‌سی؛ جنوب، آشرآغلان، باللی آدا، باللی آدانینگ کوی و ارتفاعات چشت.
در گذشته، این روستا «قلاجیق» نامیده می‌شد. علت این نام‌گذاری مربوط به سکونت شخصی به نام ساری‌خوجه در این روستا بود که دارای مال و منال زیادی بود، اما به دلیل بیماری و مرگ چندین فرزند، مجبور به ترک محل شد. گفته می‌شد که داخل قلعه مقدار زیادی طلا و جواهرات باقی مانده بود تا اگر ساری‌خوجه بازگردد، آن‌ها را تصاحب کند، اما اجل به او مهلت بازگشت نداد و در نتیجه، طلا و جواهرات به دست دیگران افتاد.[2] بنا به قولی دیگر، نام روستا «قره‌مصر» بوده و نه «قرهیسر»، که به دلیل داشتن آب و هوای مساعد و موقعیت طبیعی و جغرافیایی، این محل به این نام خوانده می‌شد. در ادبیات و فرهنگ ترکمن‌ها نیز آمده است که گفته می‌شود: «هر کیمینگ یوردی اوزینا مصر»، که اشاره به این نکته دارد که محل تولد هر شخص برای او عزیز و دوست‌داشتنی است. [3] برخی بر این عقیده‌اند که نام «قرهیسر» مشتق از نام یک طایفه است. همچنین گفته می‌شود که نام اصلی روستا «قره‌یِل‌اسر» بوده، به معنای مکانی که قره‌یِل در آن می‌وزد، و به مرور زمان به «قرهیسر» تغییر یافته است.[4]
روستای قرهیسر نسبت به دیگر روستاها از قدمت بیشتری برخوردار است و بعدها به دو بخش «قرهیسر بالا» و «قرهیسر پایین» تقسیم شد. فاصله تقریبی بین این دو بخش حدود ۵۰۰ متر است. بسیاری از ساکنان این روستا پس از تأسیس و راه‌اندازی حوزه علمیه توسط عبدالقادر آخوند داغستانی به این محل مهاجرت کردند.[5]
این حوزه علمیه در حدود سال ۱۳۲۵ش تأسیس شد. بنا به گفته یکی از اهالی که خود در این حوزه تحصیل کرده بود، دارای حجره‌هایی بود که از اقصی نقاط ترکمن‌صحرا برای فراگیری علوم دینی به آن مراجعه می‌کردند. با عزیمت عبدالقادر آخوند به گلیداغ، این حوزه تعطیل شد.[6]
از وقایع مهم تاریخی این روستا، قشون‌کشی مهدی‌خان سرهنگ در سال ۱۳۰۳ش است. پس از شکست وی از ترکمن‌ها، زخمی‌های قشون او با کمک توتای‌قارری، همسر نوری‌ایشان، مداوا شدند. مهدی‌خان سرهنگ با رضایت مرکز شرق، اردویی متشکل از توپخانه، سواره و پیاده ترتیب داد و مقدمات حمله به ترکمنان بی‌گناه و رعایای مطیع دولت، که تحت انقیاد حکومت سردار معزز بودند و هرگز مرتکب شرارت نشده بودند، با قوای هزار نفری فراهم شد. [7] سرهنگ مهدی‌خان پس از رهایی از محاصره گلیداغ، در تاریخ ۶ تیر ۱۳۰۳ش، در حالی که خود و نیروهایش مستاصل شده بودند، بازگشت. [8] بار دیگر، در پاییز سال ۱۳۰۴ش، این منطقه مورد حمله قشون دولتی به فرماندهی جان‌محمدخان دولو قرار گرفت. .[9]
زبان اهالی این روستا عمدتاً ترکمنی است و همه اهل سنت و مذهب حنفی هستند.
تمامی ساکنان روستای قرهیسر بالا از طایفه گوکلان هستند. قورقانچی در تقسیم‌بندی طایفه گوکلان‌ها، آن‌ها را به دو گروه «حلقه‌داغلی» و «دودورغه» تقسیم کرده است. در گروه حلقه‌داغلی و زیرگروه غائی، چند تیره دیگر معرفی شده است که عبارتند از: تمک‌غائی، قارناس‌غائی، داری و بوقاجه [بُقجه] غائی.[10]
ساکنان این روستا عمدتاً از طایفه بُقجه هستند و شامل تیره‌های بُقجه، تمک، داری، اده‌که، مازی‌غیران، کمک‌گلدی و آق‌اینجیک می‌شوند. اهالی با نام‌های خانوادگی صفرزاده، دهقانی، قربانزاده، ادی‌زاده و روان‌بخش سکونت دارند. همچنین، با واگذاری زمین‌های مسکونی جدید در ضلع شرقی روستا طی ده سال اخیر، شهرکی تحت عنوان محله جدید، تأسیس شده است که ساکنان آن علاوه بر اهالی این روستا، از روستاهای اطراف نیز مهاجرت کرده‌اند. [11]
کشاورزی شغل اصلی اهالی روستا است و حدود ۱۰۰ هکتار زمین کشاورزی را شامل می‌شود. بسیاری از این زمین‌ها در سال‌های اخیر به فروش رفته‌اند. محصولات کشت‌شده شامل گندم، جو، آفتابگردان، هندوانه، کنجد و غیره است. امروزه، کشت شالی در کنار رودخانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دامداری یکی دیگر از مشاغل اهالی است که در سال‌های اخیر، به دلیل محدودیت‌هایی مانند ممنوعیت ورود دام به مراتع و جنگل‌ها و همچنین افزایش قیمت علوفه، تقریباً از بین رفته است. تعداد دام‌های روستا شامل حدود ۶۰ رأس گوسفند و بز و ۴۰ رأس گاو می‌شود. باغداری در این روستا بسیار محدود است و عمدتاً به باغات حیاط منازل محدود می‌شود. محصولات باغی شامل انواع آلو، انجیر، انار، گردو، انگور و غیره است.
موقعیت طبیعی روستای قرهیسر بالا برای تفریح و گردشگری مناسب است.[12]
معماری خانه‌ها در سال‌های اخیر تغییر اساسی یافته است. بسیاری از خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده یا به انباری تبدیل شده‌اند و به جای آن، ساختمان‌های جدید با امکانات و تجهیزات نوین ساخته شده‌اند. امروزه ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف حلب، ایرانیت و قیرگونی رایج است که معمولاً با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بنیاد مسکن شهرستان و با استفاده از مصالح ساختمانی جدید مانند میلگرد و غیره اجرا می‌شود.
آداب و رسوم اهالی روستا هرچند نسبت به گذشته کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، با این حال مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، آق‌آش و سایر مناسبت‌ها مانند دیگر ترکمن‌ها برگزار می‌شود.
یکی از رسوم قدیمی این روستا، عیددیدنی بود. باور رایج بر این بود که در این روز باید «قیرق قاپینی آچ‌مالی» انجام شود؛ یعنی به چهل خانه سر زده و عید را تبریک گفت. صنایع دستی در بین زنان و دختران شامل بالاق‌دوزی، چارشو، غولانگ، نمدمالی و غیره است که در میان آن‌ها تارابافی رونق بیشتری دارد. غذاهای محلی این روستا عبارتند از دومچ، چکدرمه، قایش، اون‌آشی، قره‌چوربا، شولا، سویت‌لی‌آش و غیره. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به گولنگ‌اودجه، قرلانگ، چلکن، گوزلیم‌پررق، آششیق، یوزگ، دونغیزدونغیز، سالانجاق و غیره اشاره کرد.[13]
در کتاب فرهنگ جغرافیایی ذیل مدخل «قرهیسر» آمده است: دهی از دهستان گوکلان، بخش مرکزی شهرستان گنبدقابوس، که در ۳۶ کیلومتری شمال‌خاوری کلاله واقع شده است. موقعیت این روستا کوهستانی و سردسیر است و دارای ۲۵۰ نفر سکنه است که همگی ترکمن و سنی‌مذهب می‌باشند. آب آشامیدنی از رودخانه‌های زاو و قودنه تأمین می‌شود. محصولات کشاورزی شامل غلات و حبوبات است و شغل اهالی زراعت و گله‌داری می‌باشد. صنایع دستی زنان شامل بافت پارچه‌های ابریشمی و نمدمالی است. جاده روستا نیز مالرو است.[14]
آمار جمعیت روستا بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر است:[15]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
27 |
|
1345 |
35 |
159 |
|
1355 |
72 |
379 |
|
1365 |
71 |
426 [16] |
|
1375 |
23 |
165 [17] |
|
1385 |
40 |
188 |
|
1390 |
53 |
249 |
|
1395 |
75 |
270 |
در حال حاضر، در روستای قرهیسر بالا دو باب مسجد وجود دارد. مسجد اول که به نام سعید قدیری یا آدینه‌بردی حاجی شناخته می‌شود، حدود سال ۱۳۴۵ش با مصالح ساختمانی محلی از جمله نی و گل به نام نژده ساخته شد. پس از مدتی، نژده تخریب و با گل (لوقالا) بازسازی شد و بعدها دور ساختمان گلی با بلوک و آجر پوشش داده شد. مسجد دوم به نام مسجد بلال در سال ۱۳۸۱ش با وقف زمین توسط یکی از اهالی و مشارکت مردمی ساخته شد.[18]
قبل از تأسیس مدرسه در روستا، کودکان جهت فراگیری علوم جدید به روستاهای قودنه و قرهیسر پایین می‌رفتند. در سال ۱۳۶۸ش، با حضور معلم نهضت سوادآموزی، مدرسه در حجره مسجد بازگشایی شد[19]. سپس در سال ۱۳۷۲ش، با وقف زمینی توسط یک خیّر و همکاری مردمی و آموزش و پرورش شهرستان کلاله، ساختمان فعلی مدرسه ساخته شد. سایر امکانات دولتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روستای قرهیسر بالا شامل برق (۱۳۶۴ش)، گاز (۱۳۹۶ش)، جاده آسفالته فرعی به طول یک کیلومتر (۱۳۹۰ش) و تلفن ثابت می‌باشد.[20]
[1] سازمان نقشهبرداری کشور
[2] صفرزاده، ی.، 1402.
[3] محمدی، 1402.
[4] قادرنیا، 1402.
[5] صفرزاده، ی. 1402.
[8]. بهبودی، 1395، ج4، ص159.
[9] توحدی، 1385، ص571.
[10] قورخانچی، 1360، ص 60.
[11] صفرزاده، ی.، صفرزاده، الف.، صفرزاده، م.، 1402.
[12] صفرزاده، الف.، صفرزاده، م.، 1402.
[13] محمدی، م.، صفرزاده، ی. و محمدی، الف.، 1402.
[14] ستاد ارتش ایران، 1329، ص 212.
[15] مرکز آمار ایران
[16] آمار جمعیتی قرهیسر بالا و پایین در سرشماری‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ با هم محاسبه شده است.
[17] آمار جمعیتی روستای قرهیسر پایین با 69 خانوار و 405 نفر در این سال از قرهیسر بالا تفکیک شده است.
[18] صفرزاده، ی.، صفرزاده، الف. و صفرزاده، م.، 1402.
[19] نفسی، 1402.
[20] صفرزاده، ی.، صفرزاده، الف. و صفرزاده، م.، 1402.
منابع:
- بهار، ملكالشعراء. (1380) تاريخ مختصر احزاب سياسي (چاپ ششم، جلد 1). تهران: امير كبير.
- بهبودی، هدایت‌الله. (1395). روزشمار تاریخ معاصر (جلد 4). تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- توحدی، کلیم‌الله. (1385). حرکت تاریخی کرد به خراسان (جلد6). تهران: نشر واسع.
- سازمان نقشهبرداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستاد ارتش ایران. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران. (جلد سوم استان دوم). تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- فجوری، ستاربردی. (۱۳۹۱، ۱۰ تیر). سیرقشون‌کشی جان‌محمدخان دولو از گلیداغ …. هفته‌نامه صحرا، شماره ۴۱۵.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 15 شهریور). گفت‌وگوی شخصی با آدینه‌محمد نفسی (اولین معلم روستا).
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با ارازمحمد محمدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با سعدگلدی‌حاجی صفرزاده.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با محمود صفرزاده.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با مهدی (ماتی) محمدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با یعقوب صفرزاده.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8 شهریور). گفت‌وگوی شخصی با جان‌محمد قادرنیا (عضو شورا و دهیار روستای قرهیسر پایین).
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8 شهریور). گفت‌وگوی شخصی با عباس‌آخوند علیزاده.
- قورخانچی، محمدعلی. (1360) نخبه سیفیه. تهران: نشرتاریخ ایران.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir