توتلی‌تمک
توتلی‌تمک / Tutlitamak
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در فاصله ۴۷ کیلومتری شرق شهرستان کلاله واقع شده و در طول جغرافیایی 40ً 43َ °55 و عرض جغرافیایی 56ً 28َ °37، با ارتفاع ۵۸۶ متر از سطح دریا قرار دارد.[1]
موقعیت‌های نسبی اطراف روستا عبارتند از: شرق، روستاهای زاو، اُوچر، گرگاندوز، بک‌آغئن، جنگل، قورچای‌دره، قراول‌دفه و شاغئم‌نگ‌دره‌سی؛ غرب، روستاهای سوارپایین، اووس‌قا (یوس‌قا)، ممی‌لنگ، دام‌دامی، سیرغین‌لی‌نینگ‌دره‌سی و یاجی‌نینگ‌دره‌سی؛ شمال، روستاهای خوجه‌یاپاقی و سوولی‌آده؛ جنوب، کوه‌ها و ارتفاعات بیلی‌داغ.در باب وجه تسمیه روستا، تنها دلیل موجود به سکونت ساکنان اولیه بازمی‌گردد که بیشتر آنان از طایفه‌ی تمک بودند. همچنین به دلیل فراوانی درختان توت در اطراف روستا، که برای پرورش کرم ابریشم مورد استفاده قرار می‌گرفت، این محل «توتلی‌تمک» نامیده شد.[2]
یکی از اهالی روستا نقل کرده است که عبا قاضی، از افراد مسن روستا، در حدود سال ۱۳۲۰ش درگذشت؛ وی هنگام مرگ ۱۱۴ سال عمر داشت و گفته بود که خود نیز نمی‌داند این درختان توت را چه کسانی کاشته‌اند. با این حساب، عمر این درختان بیش از دویست سال بود، اما متأسفانه در دهه‌های اخیر (دهه ۱۳۹۰ش) بسیاری از آن‌ها تخریب شده و زمین‌های کشاورزی یا خانه‌سازی جایگزین آن‌ها گردید.[3]
اهالی روستای توتلی نمک از ترکمن‌های طایفه گوکلان هستند و به صورت ییلاق و قشلاق در مناطق مختلف زندگی می‌کرده‌اند. این روستا نسبت به روستاهای اطراف خود مرکزیت داشته[4]. در آن حوزه‌ی علمیه‌ای دایر بود که تا سال ۱۳۱۱ش فعال بوده و در آن، افراد به تحصیل دروس حوزوی می‌پرداختند[5]. از بانیان روستا می‌توان به خوشه‌خان[6] و حیدرخان اشاره کرد. خوشه‌خان پس از فتح ترکمن‌صحرا توسط نیروهای رضاخان، مدتی فرمانده پاسگاه پیشکمر بود و حتی زمانی که خان‌جنید در سال ۱۳۰۷ش وارد ایران شد و قصد رفتن به افغانستان داشت، خوشه‌خان و نیروهایش او را تا مرز افغانستان همراهی کردند.[7]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است و همه‌ی آنان مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی از طایفه گوکلان هستند.
قورقانچی در تقسیم‌بندی طایفه گوکلان‌ها، آن‌ها را به دو گروه حلقه‌داغلی و دودورغه تقسیم کرده است. در گروه حلقه‌داغلی، زیرگروه غائی چند تیره دیگر معرفی شده‌اند که عبارتند از: تمک‌غائی، قارناس‌غائی، داری و بوقاجه [بُقجه] غائی.[8] ساکنان این روستا همگی از طایفه‌ی تمک هستند، که خود به زیرشاخه‌های عباقاضی، ترن‌جیک، تشنگ، امان‌شولاتی، کل، اده‌که، گولله تمک، گزلی و گرایلی تقسیم می‌شود. اهالی با نام‌های خانوادگی آرتقی‌تمک، جاویدی، صدقی، صوفی، سیدی، رجبیان، عبدالله‌زاده، قربانی، رازقی‌تمک، زمانی، مشهدی‌تمک، خمی‌تمک، قمی‌تمک، خاتمی‌تمک، فاکری‌تمک و نوریانی سکونت دارند.[9]
کشاورزی شغل اصلی اهالی روستا است و حدود ۳۰۰ هکتار زمین زیر کشت قرار دارد. محصولات کشت‌شده شامل گندم، جو، آفتابگردان، شالی، هندوانه، کنجد و غیره هستند. کشت پنبه زمانی مورد توجه اهالی بوده، اما امروزه به فراموشی سپرده شده است.
دامداری نیز یکی دیگر از مشاغل اهالی روستا بوده، اما در سال‌های اخیر به دلیل محدودیت‌هایی در ورود دام به مراتع و جنگل و همچنین گرانی علوفه، تقریباً از بین رفته است. جمعیت دام‌های روستا شامل حدود ۲۰۰ رأس گوسفند و بز و ۱۰۰ رأس گاو است. باغداری در این روستا محدود است و عمدتاً به باغات حیاط منازل محدود می‌شود که شامل انواع آلو، انجیر، انار، گردو، انگور و غیره است. پرورش زنبور عسل نیز مورد توجه اهالی قرار گرفته و چند نفر در این زمینه فعالیت می‌کنند. در گذشته، پرورش کرم ابریشم یکی از مشاغل مهم هر خانواده بود و همه خانواده‌ها به این کار می‌پرداختند؛ به همین دلیل پیشوند «توتلی» در نام روستا اشاره به وفور درختان توت دارد. امروزه پرورش کرم ابریشم تنها در چند خانواده محدود انجام می‌شود.[10]
موقعیت طبیعی روستا به گونه‌ای است که اهالی برای گردش و تفریح می‌توانند در اغلب نقاط حضور یابند. یکی از این مکان‌ها «قارری‌یر» است که گاهی به‌عنوان تفرج‌گاه مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد.[11]
معماری خانه‌ها در سال‌های اخیر تغییر قابل توجهی یافته است. بسیاری از خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده و به جای آن‌ها ساختمان‌های جدید با امکانات و تجهیزات مدرن ساخته شده است. امروزه ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف حلب، ایرانیت یا قیرگونی رواج دارد و معمولاً با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی و استفاده از مصالح نوین انجام می‌شود.
آداب و رسوم اهالی روستا هرچند امروزه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، اما مراسم عروسی، عید قربان و فطر، یارمضان، آق‌آش و دیگر مناسبت‌ها مانند سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود. یکی از آداب کهن روستا، مراسم «قربان‌شور» در رودخانه بود. در گذشته، مردم به خانه‌به‌خانه رفته و عید را تبریک می‌گفتند، امری که امروزه بسیار کمرنگ شده است. در شب عید قربان، بیشتر جوانان در مراتع روستای خوجه‌یاپاقی گرد می‌آمدند تا وقت سحر شادی کنند و به بازی‌های بومی و محلی مشغول شوند. سپس همگی به رودخانه رفته و غسل قربان‌شور را با هم انجام می‌دادند. همچنین، شب قدر در گذشته اهمیت ویژه‌ای داشت و اهالی تا سحر در مسجد جمع شده و به راز و نیاز، تلاوت قرآن و اقامه نماز نوافل می‌پرداختند.
در گذشته، اهالی روستا تا مرز ترکمنستان سفر می‌کردند و صنایع دستی خود را از طریق مبادله کالا به کالا تجارت می‌کردند. صنایع دستی در میان زنان و دختران شامل بالاق‌دوزی، چارشو، غولانگ، نمدمالی، دولاق، چارق‌بافی و غیره بود که در این میان، تارابافی بیشترین رونق را داشت. در میان مردان نیز صنایع دستی رایج بود و شامل ساخت کورک، تیغه، چم‌چه، آق‌لو و دیگر وسایل می‌شد. غذاهای محلی شامل دومچ، چکدرمه، قایش، اون‌آشی، کل‌خورش، قره‌چوربا، شولا، سویت‌لی‌آش و غیره است. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به قرلانگ، گولنگ‌اودجه، چلکن، گوزلیم‌پررق، آششیق، قوشاق‌وردی، یوزگ، قئنقرجئق، سالانجاق و غیره اشاره کرد.[12] این موضوع نشان‌دهنده مرکزیت روستا است و اهالی نیز در مصاحبه‌های خود به آن اشاره کرده‌اند.
در کتاب فرهنگ جغرافیایی، ذیل کلمه «تمک» چنین آمده است: دهی از دهستان گوکلان، در بخش مرکزی شهرستان گنبدقابوس، که در ۲۶ کیلومتری شمال‌خاوری کلاله قرار دارد. موقعیت این روستا کوهستانی و سردسیر است و جمعیت آن حدود ۸۰۰ نفر است که همگی ترکمن و سنی مذهب می‌باشند. آب آشامیدنی از رودخانه زاو تأمین می‌شود و محصولات کشاورزی اهالی شامل غلات، حبوبات، لبنیات و عسل است. شغل اصلی مردم زراعت و گله‌داری است و صنایع دستی زنان شامل بافت پارچه‌های ابریشمی می‌باشد. جاده این روستا مالرو است. روستاهای کوچک سوار، قوشه‌چشمه، یپاقای، گرگاندوز و یاساقلیق جزو این آبادی محسوب می‌شوند.[13]
آمار جمعیت روستا بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر است:[14]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
102 [15] |
|
1345 |
15 |
72 |
|
1355 |
16 |
95 |
|
1365 |
24 |
120 |
|
1375 |
45 |
242 |
|
1385 |
59 |
251 |
|
1390 |
52 |
180 |
|
1395 |
56 |
172 |
به نظر می‌رسد اولین مسجد و حوزه‌ی علمیه‌ی روستا حدود سال ۱۳۰۵ ش. تأسیس شده باشد؛ با این حال، حوزه‌ی علمیه با مهاجرت مؤسس آن در سال ۱۳۱۱ ش. تعطیل گردید. در حال حاضر، این روستا دارای یک مسجد است. بنای نخستین مسجد روستا به حدود سال ۱۳۳۰ ش. بازمی‌گردد و ساختمان فعلی مسجد با استفاده از مصالح نوین و با مشارکت اهالی در سال ۱۳۸۰ ش. و با زیربنای ۱۲۰ مترمربع احداث شده است.[16]
حضور معلم نهضت سوادآموزی و فعالیت‌های تعلیم و تربیت در این روستا به سال ۱۳۶۶ ش. بازمی‌گردد. در ابتدا، مدرسه در منزل اهالی دایر بود، تا اینکه مردم روستا با مشارکت یکدیگر دو اتاق ساختند و در سال ۱۳۸۰ ش. ساختمان آموزشی مناسبی احداث شد. پیش از تأسیس مدرسه، دانش‌آموزان برای تحصیل به روستای خوجه‌یاپاقی رفت‌وآمد می‌کردند. امروزه به دلیل نبود دانش‌آموز، این مدرسه تعطیل است و دانش‌آموزان مجدداً برای ادامه تحصیل به روستای خوجه‌یاپاقی مراجعه می‌کنند. در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، مجوز کتابخانه‌ای از سوی جهاد اخذ شد و این کتابخانه مدتی فعال بود، اما بعدها تعطیل گردید. سایر امکانات دولتی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روستا فراهم شد، عبارتند از: برق در سال ۱۳۶۴ ش.، جاده‌ی آسفالته‌ی فرعی در سال ۱۳۸۲ ش. و گاز در سال ۱۳۹۶ ش. آب شرب روستا در گذشته با مشارکت مردم از چشمه‌ی «سوونگ‌گوزی» تأمین می‌شد و برای هر چند خانواده یک شیر آب نصب شده بود. در سال‌های اخیر، شبکه‌ی آب‌رسانی بازسازی شده و اکنون تمامی خانه‌ها به صورت لوله‌کشی بدون نصب کنتور به آب شرب دسترسی دارند.[17]
[1] سازمان نقشهبرداری کشوری
[2] آرتقی‌تمک و صدقی، 1402.
[3] جاویدی، ق. 1402.
[4] آرتقی‌تمک، 1402.
[5] خرمالی، 1392، صص 63-55.
[6] خوشه‌خان ولد سبحان‌قلی خان جزو خوانین گوکلان است. (قورخانچی، 1360، ص61.)
[7] آرتقی‌تمک، 1402.
[8] قورخانچی، 1360، ص 60.
[9] صدقی، جاویدی، ق. و جاویدی، ب.، 1402.
[10] آرتقی‌تمک، 1402.
[11] آرتقی‌تمک، جاویدی، ق.، 1402.
[12] آرتقی‌تمک، صدقی، جاویدی، ق. و جاویدی، ب.، 1402.
[13] ستاد ارتش ایران، 1329، ص 77.
[14] مرکز آمار ایران
[15] در سرشماری سال ۱۳۳۵، روستا «نمک» با ۱۰۲ نفر ثبت شده و احتمالاً «توتلی یا پاقی» همان روستا بوده که جمعیت آن ۳۵ نفر گزارش شده است.
[16] آرتقی‌تمک، 1402.
[17] آرتقی‌تمک، صدقی، جاویدی، ق. و جاویدی، ب.، 1402.
منابع:
- خرمالی، هادی. (1392). مهاجران داغستان (چاپ دوم). گنبد: نشر ایل آرمان.
- سازمان نقشهبرداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستاد ارتش ایران. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران. (جلد سوم استان دوم). تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- فجوری، ستاربردی. (1392، 14 خرداد). گفت‌وگوی شخصی با عبدالکریم عبداله‌پور.
- فجوری، ستاربردی. (1392، 14 خرداد). گفت‌وگوی شخصی با محمد سیدی‌تمک.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با بنیاد جاویدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با طاهر صدقی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با عبدالرحیم آرتقی‌تمک.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با قربان‌بردی جاویدی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 27 مرداد). گفت‌وگوی شخصی با قربان‌گلدی جاویدی.
- قورخانچی، محمدعلی. (1360) نخبه سیفیه. تهران: نشرتاریخ ایران.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir