آق قلا / شهرستان
آق‌قلا/ شهرستان
Agh-Ghala County
شهرستانی واقع در شمال مرکز استان.
اين شهرستان بين 54 درجه و 14 دقیقه تا 54 درجه و 51 دقیقه طول و 36 درجه و 55 دقیقه و 37 درجه و 30 دقیقه عرض جغرافيايي واقع شده و از جنوب با شهرستان گرگان و علي‌آباد، از شمال با كشور تركمنستان، از شرق با شهرستان گنبد كاووس و از غرب با شهرستان تركمن همسايه است. نام اين شهرستان از مركز آن، شهر آق‌قلا گرفته شده است.
شهرستان کنونی آق‌قلا، تا سال 1379ش، به عنوان مركز بخش آق‌قلا از شهرستان گرگان محسوب مي‌شد. در تاريخ 31 فروردين 1379 با مصوبه شماره 31649، 21627هـ هيأت دولت، شهرستان آق‌قلا تأسيس شد.
اين شهرستان 15/1763 كيلومتر مربع وسعت دارد و داراي دو بخش؛ مركزي به مركزيت شهر آق‌قلا و وشمگير به مركزيت شهر انبار الوم مي‌باشد. تعداد شهرهاي اين شهرستان، همين دو شهر هستند.
آق‌قلا در ناحيه‌ی پست و دشتي قرار گرفته است. 8/48 درصد سطح منطقه در ارتفاع كمتر از صفر و 2/52 درصد در ارتفاع كمتر از صدمتر از سطح درياست و عمده جمعيت، فعاليت و كانون استقرار در قسمت جنوبي و مركزي شهرستان واقع شده است. از نظر اقليمي، بخش جنوبي، اقليم نيمه مرطوب و قسمت شمالي، اقليم نيمه‌خشك و خشك دارد. گرگان‌رود در قسمت مركزي شهرستان با جهت شرقي- غربي جريان دارد.
اغلب مردم شهرستان آق‌قلا تركمن هستند، اما سيستاني‌ها نيز در دهه‌هاي اخير در بخش‌هايي از اين شهرستان ساكن شده‌اند. ساكنان تركمن اين شهرستان، مسلمانِ حنفي مذهب، و سيستاني‌ها، شيعه هستند.
اين شهر نخست يك قلعه نظامي به نام «مبارك‌آباد» بود كه توسط شاه تهماسب صفوي ساخته شد. بخشي از ايل قاجار پس از كوچ اجباري از گنجه، به دستور شاه‌عباس صفوي در قلعه مبارك‌آباد اسكان داده شدند. اين قلعه با فراز و فرودهاي فراوان، تا پايان دوره قاجار به عنوان يك پادگان نظامي محسوب مي‌شد. (نك: آق‌قلا/ شهر)
وجود مؤسسات دولتي همچون نماينده ماليه و نايب‌الحكومه و دبستان در شهر آق‌قلا در گزارش‌های سال‌هاي اوليه سده 14 شمسی آمده است. اين بخش جزو خاك آتاباي بوده و عمده توابعه‌اش را اُبه آق، دوجي، داز، يلقاي، دوكن‌چي و صحنه ذكر كرده‌اند كه در داز و يلقاي، دبستان نيز وجود داشته است.
اين شهرستان در سرشماري سال 1335ش كه يكي از بخش‌هاي 7 گانه‌ی شهرستان گرگان بود، علاوه بر پهلوي‌دژ كه 1405 نفر جمعيت داشت، شامل آبادي‌هاي زير بوده كه نام و تعداد جمعيت آن‌ها عبارت بودند از: ارازلي وكيلي165 نفر، آق 131 نفر، آق‌دگش 607نفر، آق‌زبير 197 نفر، آق‌قبر 165نفر، انبارالوم 329نفر، حبيب‌ايشان 185 نفر. دو دهكده‌ی انبارالوم و حبيب‌ايشان در زمان پهلوي دوم به نام مزرعه كمال نام‌گذاري شدند و به دست افسران گارد شاهنشاهي، مركز فعاليت‌هاي كشاورزي بودند. بدراق بالا 361 نفر و بدراق پايين 154 نفر، بهلكه شامل بهلكه بايرام آخوند 82 نفر، بهلكه شيخ موسي 147 نفر و بهلكه داشلي 325 نفر، جرجانيه يا پيرداش 2200 نفر، داز شامل دازقره‌باش 369 نفر، دازقره بلاغ 657 نفر، دازشغال تپه عليا 380نفر، دازشغال تپه سفلي 228 نفر، دازشفتالوباغ 216 نفر، دازقزلي172نفر، دازسن سبيلي 762 نفر، دازعطاآباد 775نفر، دازكرد 436نفر، دازقره‌تپه 55نفر، دازكوزه‌لي 122نفر، دازاوچ تپه234نفر، داز پيرواش820 نفر، دوگونچي673 نفر، شورحيات 203نفر، صحنه بالا 788نفر، صحنه پايين 827نفر، طعنه 471نفر، قانقرمه497 نفر، قان‌قرمه‌گاميشلي118 نفر، قراقچي 153نفر، قربان‌آباد 311 نفر، قلعه‌جيك محمدآلق 413 نفر، قوشجان‌محمد آلق 224نفر، كسلخه‌سفلي 367نفر، يلقي‌گاميشلي 172نفر، يلقي 365نفر، يلقي ميرزاعلي204 نفر، يلقي سقر و يلقي سلق 278نفر،يلمه 451نفر و يلمه چاروا 532 نفر.
آموزش در اين منطقه، نخست در مكتب‌خانه‌ها انجام مي‌شد و تركمن‌هاي ساكن در آق‌قلا، چنانچه قصد ادامه تحصيل داشتند، تا قبل از سال 1283ش، به خيوه و بخارا مي‌رفتند. در اين سال، اولين حوزه‌ی علميّه علوم ديني در چينسيبلي داير شد. پس از آن نيز در سال‌هاي بعد، حوزه‌هاي ديگري در آق‌قلا و حومه شروع به فعاليت كردند. مدرسين اين مراكز در ابتدا، تحصيل كردگان بخارا و خيوه و يا مسافراني بودند كه از طريق اين منطقه، قصد سفر به حج داشتند، آن‌ها مدتي در اين ناحيه ساكن و به كار آموزش مشغول مي‌شدند.
در سال1304ش، اولين مدرسه كلاسيك جديد در محدودهی اين شهرستان، در روستاي دوگونچي، به نام دبستان «بيژن» تأسيس شد. همين دبستان 4 سال بعد به روستاي طعنه، سپس شهر آق‌قلا انتقال يافت. در سال 1319، در ساختمان همين دبستان، دبيرستان فلاحتي بيژن داير شد. تعداد اين مدارس افزايش یافت و در سال 1327ش، نمايندگي اداره فرهنگ آق‌قلا راه‌اندازي شد. آمار مدارس آق‌قلا در سال تحصيلي 44-1343 به 16 دبستان پسرانه، يك دبستان دخترانه، يك دبيرستان پسرانه و يك دبيرستان مختلط رسيد كه در مجموع 2062 دانش‌آموز داشتند.
در سال تحصيلي 91-1390، اين شهر 80 دبستان و 10235 دانش‌آموز، 46 مدرسه راهنمايي و 4787 دانش‌آموز، 31 دبيرستان و 3502 دانش‌آموز، 5 مركز پيش دانشگاهي و 498 دانش‌آموز داشت. واحد‌هاي دانشگاهي پيام‌نور، آزاد اسلامي و غيرانتفاعي نيز در اين شهر راه‌اندازي شده است. همچنين در شهر آق‌قلا، 15حوزه علميه ويژه‌ی آموزش طلاب علوم ديني اهل سنت فعاليت دارد.
ديوار دفاعي گرگان كه يكي از معروف‌ترين آثار باستاني دشت گرگان است و به نام‌هاي سد سكندر، سد انوشيروان، سد فيروز و قزل آلان شهرت يافته، از مناطق شمالي شهرستان آق‌قلا عبور مي‌كند و به درياي خزر مي‌رسد. گزارش مربوط به سال 1342ش، اين ديوار را در 5/2 فرسخي پهلوي‌دژ (آق‌قلا) و عرض ديوار را 10 تا 15 متر گزارش كرده است.
در موازات ديوار دفاعي و دشت شمالي آق‌قلا، تپه‌هاي متعددي وجود دارد كه با توجه به آثار به‌دست آمده، به تپه‌ها و قلعه‌هاي باستاني مشهورند كه از جمله مي‌توان به گوگجه تپه، شاه‌قلي تپه، قيزلر قلعه(تپه)، دوردبوروگ، گوگتپه، تپه بلكه، اسلام آباد كهنه، كلو و آق‌تپه اشاره كرد.
از مهم‌ترين اماكن مذهبي مورد احترام مردم اين شهرستان، مي‌توان به بقعه صالح در روستاي آق‌قبر، قدمگاه حضرت علي در روستاي پير آغاچ، بقعه حضرت ايوب در روستاي يامپي (صحنه‌عليا)، زيارتگاه شيخ موسي بهلكه در روستاي بهلكه و زيارتگاه زكرياي پيغمبر در روستاي گوگتپه اشاره كرد.
شهرستان آق‌قلا در اولين سرشماري پس از تأسيس، يعني سرشماري نفوس و مسكن سال 1385، داراي109903 نفر جمعيت بود كه 56163 نفر آنان زن، 53740 نفر آنان مرد، 33490 نفر شهرنشين و 76413 نفر روستانشین بودند. اين تعداد در 22833 خانوار كه 15760 خانوار روستايي و 7073 خانوار شهري بودند، زندگي مي‌كردند.
برابر سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1390، جمعيت اين شهرستان به 31828 خانوار و 124185 نفر رسيد كه 61492 نفر آن‌ها مرد و 62693 نفر زن و از اين تعداد،9722 خانوار و 38166 نفر جمعيت شهري و 22106 خانوار و 86109 نفر جمعيت روستايي بوده‌اند.
اقتصاد اصلي شهرستان به كشاورزي و دامداري متكي است. عبور گرگان‌رود از زمین‌های مربوط به اين شهرستان، سبب رونق كشاورزي در ادوار مختلف در اين ناحیه شده است. در زمان دولت محمد مصدق، شركت‌هاي تعاوني ملّي در اين منطقه تأسيس شد. اين شركت‌ها توانستند تأسيسات جديد كشاورزي را وارد منطقه كنند. خريد پمپ‌هاي آب و نصب آن بر روي گرگان‌رود و همچنين ورود ماشين آلات كشاورزي توانست تحولي در كشاورزي منطقه ايجاد كند. با تأسيس بنياد پهلوي، اين شركت‌ها منحل شد و زمين‌هاي آنان در اختيار افسران گارد سلطنتي قرار گرفت. براساس نتايج سرشماري كشاورزي در سال 1382، 12325 بهرهبردار در بخش كشاورزي در اين شهرستان فعال بودند كه بسياري از آنان، هم در بخش زراعت و هم در پرورش دام و طيور فعاليت داشتند. در بخش زراعت، 8118 بهرهبردار، در بخش پرورش دام بزرگ 6036 بهرهبردار، در بخش دام كوچك 3648 بهرهبردار و همچنين 148 بهرهبردار در بخش زنبور عسل فعاليت مي‌كردند. اين شهرستان داراي 54001 هكتار زمين زراعي و 142 هكتار باغ است. در اين سال، 28511هكتار از زمين‌هاي کشاورزی كشت آبي و 25631 هكتار كشت ديم بوده است.
بخشی از زمین‌های کشاورزی این شهرستان توسط سد وشمگیر آبیاری می‌شود. این سد در سال 1349ش افتتاح شد و در زمان ساخت دارای 95 میلیون مترمکعب ظرفیت بوده است و بیش از 21هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی این منطقه را آبیاری می‌کند.
در بخش دامداري، شهرستان آق‌قلا در سرشماري سال 1382، داراي 3290 بهرهبردار گوسفند و بره، 1107 بهرهبردار بز و بزغاله، 5852 بهرهبردار گاو و گوساله و 11 بهرهبردار گاوميش و بچه گاوميش و 155 بهرهبردار شتر و بچه شتر بوده است. با توجه به گستردگي زمين‌هاي كشاورزي اين شهرستان، 1255 بهرهبردار غيرساكن نيز در محدوده اين شهرستان به بهرهبرداري در حوزه‌ی كشاورزي مشغولند.
شرکت سهامی مزرعه نمونه ارتش به عنوان يك شركت دولتي وابسته به وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح، در حوزه‌های کشاورزی، دامپروری و صنایع تبدیلی، محصولاتی همچون گندم خوراکی، گندم بذری، ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای، یونجه، خوراک دام و طیور، کلزای روغنی، کنسرو زیتون، روغن زیتون، رب گوجه فرنگی، پسته، سیب درختی، عصاره مالت، شوکومالت، گوشت قرمز، گوشت مرغ، گوشت شترمرغ، گوشت بوقلمون، گوشت بلدرچین، فرآورده‌های گوشتی، ماهی، جوجه یک‌روزه، انواع لبنیات، تخم مرغ خوراکی، زنبور تریکوگراما و براکن و ... فعاليت‌هاي گسترده‌اي در اين شهرستان دارد. زمينه‌ی تأسيس اين شركت به سال 1340ش برمي‌گردد. محمدرضا پهلوي تصميم گرفت گارد سلطنتي را صاحب زمين نمايد. اين تصميم در منطقه‌ی آق‌قلا و حومه‌ی انبارالوم، عطاآباد و ... به فاصله چند سال عملي شد و زمين‌هاي كشاورزي كه در اختيار شركت‌هاي تعاوني ملي تركمن و كشاورزان بود، از آنان گرفته شد و در اختيار افسران گارد سلطنتي قرار گرفت. آنان در بخش كشاورزي، دامداري و صنايع تبديلي در اين منطقه تحت عنوان شاه مزرعه سلطنتي فعاليت مي‌كردند. پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1357، اين شركت با عنوان شركت سهامي مزرعه نمونه ارتش در اختيار وزارت دفاع قرار گرفت. اين شركت نقش عمده‌اي در كشاورزي و صنعت اين شهرستان دارد.
سه گل‌فشان طبيعي قارنیارق، اينچه و گوبکلجه در اين شهرستان قرار دارد. گل فشان قارنیارق در 18کیلومتری شمال غرب شهر آق‌قلا ودرحاشیه شرقی روستای سقرتپه (نك: گل‌فشان قارنیارق)، گل‌فشان اینچه در 26 كيلومتري شمال آق‌قلا (نك: گل‌فشان اينچه) و گل فشان گوبکلجه در شمال تپه گوبکلجه و در حاشیه شرقی جاده صوفی‌کم قرار گرفته‌اند. (نك: گل‌فشان گوبكلجه)
پنج‌شنبه بازار آق‌قلا از قدیمی‌ترین روز‌بازارهای استان است که به علت موقعیت جغرافیایی شهر آق‌قلا، از قدیم دارای رونق بوده است و هم اکنون نیز بخش زیادی از نیازهای ساکنین این منطقه و اطراف، از طریق این بازار مبادله می‌شود.
• بخش مركزي
بخش مركزي آق‌قلا به مركزيت شهر آققلاست. اين بخش داراي 3 دهستان و 56 آبادي است. دهستان‌هاي اين بخش عبارتند از: آق آلتين، شيخ موسي و گرگان بوي.
دهستان آق آلتين به مركزيت عطاآباد، داراي 14 آبادي است. جمعيت اين دهستان در سرشماري سال1390، 5649 خانوار و 21460 نفر اعلام شده است.
نام و جمعيت آبادي‌هاي اين دهستان عبارتند از:
آبادی خانوار جمعیت
شهرستان آق قلا 31817 124185
بخش وشمگير 7439 29241
شهرانبارآلوم 1660 6540
دهستان مزرعه جنوبي 1842 7008
روستاها
آبادی خانوار جمعیت
اقدگش عليا 270 1152
قرنجيك پورامان 314 1242
شركت كشاورزی و دامپروری ران 7 17
تازه آباد 110 387
چين سولي 1039 3863
مزرعه منصور جرجاني 30 117
مزرعه كريم جرجاني 40 129
همت آباد 30 98
دهستان مزرعه شمالي 3937 15693
روستاها
آبادی خانوار جمعیت
حبيب ايشان 217 925
مزرعه نمونه ارتش 26 121
محمدآبادبالا 284 1275
محمدآبادپایين 120 492
سازمان اتحاد شماره یک ودو 196 661
سازمان انقلاب 320 1367
گُوگْ تَپِّه يِكْ 255 934
اسلام آبادبالا 348 1406
اسلام آبادپايين 46 190
امين آباد 359 1396
شهرک وحدت اسلامي 364 1533
سد گرگان 19 74
گُوگْ تَپّهِ دُو 91 329
عباس آباد 112 425
شيخ آباديلمه ساليان 60 201
قاسم آباد يلمه ساليان 115 419
يلمه ساليان 1002 3922
بخش مركزی 24389 94944
شهرآق قلا 8062 31626
دهستان آق التين 5649 21460
روستاها
آبادی خانوار جمعیت
اونق يلقي عليا 334 1469
اونق يلقي سفلي 134 551
عطاآباد 1333 5081
شيخ تپه 109 437
شفتالوباغ سفلي 368 1579
قره تپه 90 386
قزلي 330 1248
كرد 583 2195
شفتالوباغ عليا 569 2089
پيرواش سفلي 1340 4822
پيرواش عليا 175 636
نصركان سفلي 27 97
انبارتپه 218 762
اكبرآباد 39 108
دهستان شيخ موسي 3757 14515
روستاها
آبادی خانوار جمعیت
باغه شيخ موسي 76 320
باغه يلمه ساليان 46 212
نصرت آباد 256 814
سخي آباد 110 373
خيولي 290 1113
گري دوجي 636 2739
سازمان حيدری 41 159
اوچ تپه 454 1751
بهلكه بايرام آخوند 160 626
قره داغلي 277 1062
بهلكه شيخ موسي 545 2027
بدراق ملا 301 1190
بهلكه داشلي 282 1073
جماران 205 746
شاكريان 30 124
تپه ظهوريان 48 186
دهستان گرگان بوی 6921 27343
روستاها
آبادی خانوار جمعیت
يامپي 687 2516
حاجي قره 149 637
قربان آباد 342 1336
دليجه 257 1045
شورحيات 215 937
دوگونچي 634 2513
محمدالق 104 430
شهرك صنعتي آق قلا 41 137
آق قبر 187 736
صحنه سفلي 877 3460
قانقرمه 487 2021
خوجه توپ 43 181
حيدرآباد 38 148
قلعه جيق 366 1465
پيراغاچ 98 434
عثمان آباد 94 340
محمدآباد 82 264
اقزبير 290 988
قوشجان آباد 267 1078
گاميشلي يلقي 400 1462
سقريلقي 249 1032
سلاق يلقي 338 1395
يلمه خندان 315 1229
سيدلر 94 435
ميرزاعلي يلقي 267 1124
منابع:
• اسكندر بيك تركمان. (1382). تاريخ عالم آراي عباسي (جلد2، چاپ 3). تهران: اميركبير.
• ايجاد تغييرات و اصلاحات تقسيماتي در استان گلستان. مصوبات هيأت دولت. (سايت معاونت حقوقي و امور مجلس قوه قضائيه). بازيابي از: http://hvm.ir/lawdetailnews.asp?id=30249
• توكلي، احمد. (14/12/1391). مصاحبه شخصي احمد خواجه‌نژاد.
• دهقان، حسن و همكاران. [بيتا]. گزارش سرشماري بقاع متبركه استان گلستان. گرگان: اداره كل اوقاف و امور خيريه گلستان.
• روزنامه رسمي جمهوري اسلامي ايران. (شماره 16491). مورخ 18/7/1380.
• ساروي، محمد فتح الله بن محمد تقي. (1371). احسن التواريخ (تاريخ محمدي). تهران: اميركبير.
• سالنامه آماري استان گلستان 1390. سايت مركز آمار ايران. بازيابي از: http://salnamehtotal.sci.org.ir
• سايت اداره كل آمار و اطلاعات معاونت برنامهريزي استانداري گلستان. بازيابي از: http://amar.golestan.gov.ir
• سايت سازمان صنايع كوچك و شهرك‌هاي صنعتي ايران سايت مركز آمار ايران. بازيابي از: http://www.sme.ir
• سایت شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان. بازيابي از: http://www.gsrw.ir
• سيماي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي استان گلستان (سي‌دي). استانداري گلستان.
• شوقي، عباس. (1314). دشت گرگان. تهران: خاور.
• كياني، محمديوسف، و مهريار، محمد. (1359). ديوار دفاعي گرگان. فرهنگ و هنر، شماره 2، 3 و 4.
• گرگاني، منصور. (1358). مسأله زمين در صحراي تركمن. تهران: [بي‌نا].
• معطوفي، اسدالله. (1390). تپه‌هاي باستاني و تاريخي گرگان و استرآباد (چاپ اول). گرگان: مختومقلي فراغي.
• معطوفي، اسدالله. (1388). تاريخچه چهار شهر تركمن نشين (چاپ 2). گرگان: مختومقلي فراغي.
• معيني، اسدالله. (1344). جغرافيا و جغرافياي تاريخي گرگان و دشت. تهران: طبع كتاب.
• نتايج تفصيلي سرشماري عمومي نفوس و مسكن ايران در سال 1385. سايت مركز آمار ايران. بازيابي از: http://amar.sci.org.ir
• نتايج تفصيلي سرشماري عمومي كشاورزي ايران در سال 1382. سايت مركز آمار ايران. بازيابي از: http://amar.sci.org.ir
• وخشوري، ابراهيم. (1345). گرگان و دشت در چهل سال اخير و آينده آن. تهران: اكونوميست.