آشوراده

آشوراده

Ashooradeh

شبه‌جزیره‌ای است در جنوب شرقی دریای خزر.

آشوراده، در طول جغرافیایی54 درجه، 2 دقیقه و 7 ثانیه و عرض جغرافیایی 36 درجه، 53 دقیقه و 38 ثانیه در محدوده دهستان جعفربای جنوبی، بخش مرکزی بندرترکمن قرار دارد. این شبه‌جزیره، از شمال به دریای خزر، از جنوب به خلیج‏‌گرگان، از غرب به کانال خوزِینی و ادامه شبه‌‏جزیره میانکاله و از شرق به دهانه خلیج گرگان موسوم به چاپاقلی محدود می‌شود. مساحت آن حدود 630 هکتار و پست‌ترین نقطه آن از سطح دریای آزاد 26-متر است. میانگین بارندگی سالانه منطقه 405/9 میلی‌متر برآورد شده است که از غرب به شرق از مقدار آن کاسته می‌شود.

شبه جزيره آشوراده و میانکاله از جمله نواحي زمين‌شناسي است كه در دوران كواترنري شكل گرفته و احتمالاً بر روی آبرفت‌های دلتایی رودخانه گوهرباران نکا پدید آمده است. جنس رسوبات آشوراده، بیشتر آهکی و ماسه‌ای ریزدانه، بدون ذرات رس است که نسبت به رسوبات میانکاله ریزدانه‌تر است. آشوراده توسط کانال خوزینی از شبه‏‌جزیره میانکاله جدا شده است. شبه‌جزیره آشوراده به عنوان بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله، مجموعه‌ای از شنزارهای ساحلی، زمین‌های باتلاقی، آبگیرها و تالاب جنگلی با پوشش درختچه‌ای گز، تپه‌های شنی، بوته‌های تمشک و سازیل، به علاوه زمین‌های پست و گود است که انواع گونه‌های گیاهی و جانوری خاص را در نقاط مختلف زیست بوم خود جای داده است. این منطقه زیستگاه مناسبی برای بسیاری از گونه‌های حیات‌وحش، از جمله پستانداران، ماهیان و به ویژه پرندگان است. از مهم‌ترین پرندگان بومی و خشکی‌زی می‌توان دراج و قرقاول را نام برد. ماهیان باارزش اقتصادی منطقه عبارتند از: ماهی سفید، کلمه و ماهیان خاویاری.

از آشوراده در کتاب‌های جغرافیایی بعد از مغول، نامی نیامده است. به احتمال زیاد، این نام در دوره‌ی قاجار، با تسلط قبایل ترکمن بر این جزایر پیدا شده است. واژه‌ی آشوراده، نامی ترکمنی است و از «آشور» به معنای آن سو و «آدا» به معنای جزیره تشکیل شده است. ترکمن‌ها به این جزیره «مال آشر» یا «مال آشیر» نیز می‌گویند. برخی از مورخین، شبه‌جزیره آشوراده را همان آبسکون دانسته‌اند.

در طول تاریخ، آشوراده و خلیج گرگان از نظر اقتصادی، نظامی و سیاسی اهمیت فراوانی داشته‌اند. سالیان بسیار، روسیه از طریق مجمع الجزایر آشوراده، بر آسیای میانه، نظارت و فرمانروایی می‌کرد. ظهیرالدین مرعشی، نخستین حمله روس‌ها را در سال 287ق، هم‌زمان با آخرین سال حکومت محمد بن زید علوی می‌داند. حمله دیگر آنان  در سال 297ق، روی داد که روس‌ها با 16 کشتی، جزایر آبسکون، کاله، آشوراده و سواحل دریا را تاراج کردند، مسلمانان را کشتند و اموال آن‌ها را غارت کردند. اعزام اولین سفیر روسیه به ایران که در تاریخ ثبت شده، در سال 1073ق، از سوی امپراطور الکسیس، هم‌زمان با سلطنت شاه‌عباس دوم بوده است. پس از آن که مشخص شد این سفرا در واقع تاجرانی هستند که برای معافیت از پرداخت حقوق گمرکی، خود را به صورت سفیر درآورده‌اند، بدون دادن جواب رسمی، بازگردانیده شدند. آلکسیس، برای جبران این موضوع، قزاق‌های جنوب روسیه را تحریک کرد تا به مازندران حمله کنند. نخست قزاق‌ها موفق شدند و حتی فرح‏آباد، مرکز آن ایالت را آتش زدند و در میانکاله مستقر شدند، ولی ایرانیان آن‌ها را از این نقطه بیرون راندند. در سال 1197ق، ویونوویچ سردار روسی، با چند کشتی به سواحل گرگان (میانکاله و آشوراده) آمد و از آقامحمدخان اجازه خواست تا تجارتخانه‌ای در آن‌جا برقرار کند، اما به جای تجارتخانه، دژی نظامی با 18 عراده توپ بنا کرد و آقامحمدخان آن‌ها را وادار به ترک آن‌جا و خراب کردن قلعه ساخت. سستی و ناتوانی دولت، دست‏اندازی ترکمانان منطقه به شهرهای اطراف و تحریکات روس‌ها در میان ترکمن‌ها، از جمله عوامل دیگر برای افزایش نفوذ روس‌ها در ناحیه جنوب‏شرقی دریای خزر بود.

در سال 1253ق، طی حملات ترکمانان به سرکردگی قیات ترکمن، دولت ایران از روسیه تقاضا کرد برای سرکوبی ترکمن‌ها، دو کشتی در اختیار حاکم مازندران قرار دهد. اما پیش از ورود کشتی‌های روسی، شاهزاده اردشیر میرزا بر فتنه غالب آمد، قیات ترکمن و همراهانش سرکوب شدند و ایران، بی‌نیازی خود را به دولت روسیه اعلام کرد، اما دولت روسیه از آن تاریخ به بهانه سرکوبی ترکمن‌ها، کشتی‌های خود را به سوی خلیج گرگان اعزام می‌کرد. چند سال بعد، در سال 1258ق نیز چند کشتی دیگر به بهانه جلوگیری از تاخت و تاز ترکمن‌ها، در کنار آشوراده لنگر انداختند و آن‌جا را اشغال و چند عمارت، مریض‏خانه، سربازخانه و لنگرگاه بنا کردند و پنج کشتی جنگی در آن‌جا قرار دادند. در واقع روس‌ها وقتی متوجه شدند که تأسیس یک ایستگاه دریایی همیشگی در جنوب شرقی خزر دارای منافع زیادی است، جزیره آشوراده را در اختیار گرفتند.

آشوراده، اگرچه پایگاهی دریایی بود، ولی وسعت و موقعیت جغرافیایی آن، ایجاد پایگاه بزرگی را فراهم نمی‌ساخت. از این رو، از آشوراده و استرآباد، بیشتر برای سرپل و کمینگاه و مبدأ حرکت استفاده می‌شد. پایگاه اصلی و بزرگ دریایی روس‌ها، در آستراخان (هشترخان) قرار داشت و انتقال نیرو از آن‌جا به آشوراده و استرآباد سریع بود. دولت ایران همچنان از روسیه خواست که قوای خود را از منطقه بیرون ببرد و آن‏ها نپذیرفتند، تا آن‌جا که وزیر خارجه روسیه، در سال 1262ق، در نامه‌ای به صدراعظم ایران (حاج میرزا آقاسی)، این منطقه را جزو قرارداد ترکمنچای دانست. در واقع از زمانی که روس‌ها قدم به آشوراده گذاشتند، به توسعه نفوذ خود در میان ترکمانان استرآباد اقدام کردند و برای پیشرفت سیاست خود، دستیارانی انتخاب کردند که یکی از آن‌ها، خدرخان ترکمن بود. روس‌ها می‌خواستند تجارت نفت و نمک استرآباد و مازندران را به او بسپارند. خدرخان اقدام به دست‏اندازی به اموال مردم و قتل و غارت می‌کرد و در این راه از پشتیبانی چریانف (کنسول روس) در استرآباد و دریابیگی روس در آشوراده برخوردار بود. در سال 1267ق، کارکنان خدر به فرح‌آباد ریختند و دارایی یکی از بازرگانان را به تاراج بردند و چند نفر را کشتند. مهدیقلی میرزا، حاکم مازندران، دو نفر از همدستان خدر را دستگیر کرد و زورق و اموالشان را توقیف و به بازرگان مزبور سپرد. چریانف مداخله کرد و استرداد اموال گماشتگان خدر را خواست. دامنه مشاجره به تهران کشیده شد. امیرکبیر در نامه‏های بسیاری که به مقامات روسی نوشت، موضوع لزوم حفظ آرامش منطقه دریای خزر و دشت گرگان را گوشزد کرد و پشتیبانی نابجای مقامات روسی از خدرخان را مایه برهم خوردن تجارت آن نواحی شمرد. همچنین امیرکبیر نقشه‌ی ساخت مریض‏خانه روسی در استرآباد را باطل کرد و قصد داشت آشوراده را نیز از اشغال نظامی روس برهاند، پس به نسلرود نامه نوشت و او در پاسخ اعتراف کرد که «جزیره آشوراده متعلق به ایران» است.

آشوراده از سال 1268ق، که مذاکرات ایران با دولت روسیه برای استرداد آن، با برکناری امیرکبیر به فراموشی سپرده شد، تا 1299ق، به مدت 30 سال در اختیار دولت روسیه بود. سرانجام پس از سقوط حکومت تزاری، نخست طبق یادداشت‌های 14ژوئیه 1918م، (6بهمن 1296ش) و 26ژوئن 1919م (17تیر 1298ش) و سپس به موجب «عهدنامه مودت بین ایران و روسیه» در تاریخ 26 فوریه 1921م، مقرر شد دولت روسیه، آشوراده را به ایران بازگرداند. در حال حاضر، این جزیره دو بنای تاریخی در خود دارد. قلعه روس‌ها که در زمان رضاخان، بنای آن تجدید و به پاسگاه تبدیل شد و خانه‎ وزیر مختار روس. قلعه تخریب شده و خانه نیز در حال تخریب است. با پیشروی آب دریای خزر، روستای آشوراده واقع در غرب کانال چاپاقلی، از سکنه خالی شده است.

آشوراده، در حال حاضر محل استقرار تأسیسات شیلات، اسکله پهلوگیری قایق‌ها از بندرترکمن به جزیره، رستوران، طرح سالم‌سازی استفاده از دریا و اردوگاه تابستانی آموزش و پرورش است. آشوراده، با توجه به هویت تاریخی و طبیعی خود، می‌تواند در صورت برنامه‌ریزی مناسب، به محلی برای طبیعت‌گردی نیز تبدیل شود.

منابع:

• آدمیت، فریدون. (1355). امیرکبیر و ایران (چاپ 5). تهران: خوارزمی.

• بهروزی‌راد، بهروز. (1386). تالاب‌های ایران (چاپ اول). تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

• تکمیل همایون، ناصر. (1380). آبسکون یا جزیره آشوراده (چاپ 3). تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی. 

• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان.(بی تا). شهرستان بندر ترکمن. بازيابي 21/7/92، دسترسی از: http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=388

• سایکس، پرسی مولزورت. (1346). تاریخ ایران (جلد 2، چاپ 3). تهران: انتشارات کتب ایران.

• عابدی، قدرت‌اله، و هدایتی، شمیلا. (1382). پایگاه اطلاعات روستایی استان گلستان. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.

• قائمی، رمضانعلی. (1387). گرگان. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

• قره‌چانلو، حسین. (1374). آشوراده. در: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (جلد اول: 415-412). تهران: مرکز دایره‌المعارف اسلامی.

• مهندسین مشاور رویان. (1389). مطالعات مرحله تفصیلی طرح مدیریت مناطق ذخیره‌گاه زیست‏کره میانکاله (جلد اول: تدقیق ناحیه‌بندی). سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• وثوق‌زمانی، ابوالفتح. (1363). آشوراده و هرات دو کمینگاه استعمار (چاپ اول). تهران: پرچم.