ابن شرفشاه استرآبادی
ابن‌شرفشاه استرآبادي
(سيد حسن بن محمد استرآبادي)
EbnSharaf ShahEstarabadi
حکیم و متکلم قرن هفتم و اوايل قرن هشتم قمري.
از روزگار كودكي و نوجواني و رشد و تحصيلات سيد ركن‌الدين حسن بن محمد بن شرفشاه علوي استرآبادي، مكّني به ابومحمد يا ابوالفضايل و معروف به ابن‌شرفشاه، اطلاعي در دست نيست، اما ظاهراً در جواني به مراغه رفت و مدت‌ها نزد خواجه نصيرالدين طوسي، به كسب علوم عقلي و نقلي پرداخت تا اين كه از ياران نزديك او شد.
ابن‌شرفشاه هميشه همراه خواجه بود و هيچ‌گاه ملازمت وي را ترك نكرد، حتي هنگام مسافرت‌هاي خواجه، او را همراهي مي‌کرد و وقتي خواجه در سال 672ق، عازم بغداد شد، وي همراه او بود. ابن‌شرفشاه برای کسب دانش، چنان هوشمندي و علاقه از خود نشان داد كه سرآمد شاگردان خواجه شد و وقتي قطب‌الدين شيرازي در ممالك روم بود، خواجه وي را به سرپرستي شاگردان خود برگزيد.
ابن‌شرفشاه پس از مرگ استادش (خواجه نصيرالدين)، مراغه را ترك کرد و در موصل اقامت گزيد. در مدرسه نوريه آن‌جا به تدریس مشغول و نظارت بر اوقاف آن جا نيز به وي واگذار شد. در همين روزها، برخي از آثار خويش را تأليف كرد. در اواخر عمر، تدريس در مدرسه شافعيه سلطانيه به او واگذار شد.
وي در حكمت و كلام و نحو، چيره دست بود و همه‌ي عمر خود را صرف تدريس اين علوم كرد و به خوبي از عهده‌ي آن برآمد و بر آثار دانشمندان معاصر خود، خواجه نصيرالدين و ابن‌حاجب، شرح‌ها و حاشيه‌هاي بسياري نوشت.
درباره‌ي مذهب ابن‌شرفشاه، ميان رجال‌نويسان و مورخين اختلاف نظر وجود دارد. برخی او را شیعه و برخی شافعی مذهب دانسته‌اند، شايد به اين دليل كه وي ملازم و همراه خواجه نصيرالدين بوده و نيز كتابي به نام «منهج الشيعه في فضايل وصي خاتم الشريعه» نوشته است. از سویی، به نظر مي‌رسد كه وي شافعي مذهب بوده است، زيرا دانشمندان اهل سنت، شرح حال او را در كتب خود آورده‌اند و افزون بر آن، وي كتاب «الحاوي الصغير في الفروع» اثر نجم‌الدين عبدالغفار قزويني را شرح كرده و نيز بعيد است كه شيعي مذهب، كتابي در فقه شافعي بنويسد.
سرانجام ابن‌شرفشاه در سال 715 يا 718ق درگذشت. شيخ عباس قمي، محل وفات و مزار وي را تبريز نوشته است و مزارش را تا زمان خودش، از مكان‌هاي معروف تبريز مي‌داند و برخي از مورخان، وفات و مزارش را در موصل مي‌دانند.
• تأليفات
1. شرح قواعد العقايد: ابن‌شرفشاه در اين جا يكي از آثار مهم خواجه نصيرالدين را به طور دقيق شرح كرده است و آن را در زمان حيات او، به خواهش يكي از فرزندانش، براي وی نوشت.
2. اسئله سألها شيخ طوسي: وی در اين جا بيست مسأله در مورد حكمت و منطق از خواجه نصير سؤال كرده و خواجه به آن‌ها پاسخ داده است. اين رساله به عربي و بسيار مختصر است و بيش از چهار، پنج صفحه نيست.
افندی اصفهانی، نسخه‌ای از آن را نزد میرزا سیدرضی، نواده‌ي خلیفه سلطان دیده است.
3. منهج الشيعه في فضايل وصي خاتم‌الشريعه: ابن‌شرفشاه آن را براي سلطان اويس بهادرخان تأليف كرد.
4. حواشي بر تجرير العقايد خواجه نصيرالدين.
5. شرح مختصر ابن‌حاجب كه در علم اصول است.
6. شرح الكافيه: مهم‌ترين اثر ابن‌شرفشاه استرآبادي. وي در آن، سه شرح بر كتاب «الكافيه» ابن‌حاجب نوشت كه شرح مفصل و وسيع آن معروف به «البسيط» و شرح مختصر و متوسط آن معروف به «الوافيه» كه شرح اخير، بسيار مشهور است.
7. مرآه‌الشفا در طب.
8. شرح‌الحماسه ابوتمام.
9. حل‌العقد و العقل في شرح مختصر الحاجبي: نسخه‌اي از اين اثر در كتابخانه بشير آقا در استانبول موجود است.
10. مقاصد السؤال: اين اثر در علم اصول و كلام بوده و نسخه‌اي از آن در كتابخانه سراي همايوني آستانه و كتابخانه اياصوفيا ترکیه موجود است.
منابع:
• آقابزرگ طهراني، محمدمحسن. (1360ق). الذريعه الي تصانيف الشيعه (جلد 3، 7 و 25). تهران: مطبعه مجلس الشوري.
• افندی اصفهانی، میرزاعبدالله. (1389). ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء (جلد اول، چاپ 2). (ترجمه محمدباقر ساعدی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• افندی اصفهانی، ميرزاعبدالله. (1401ق). ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء (جلد اول). (به کوشش محمد مرعشی). قم: مطبعه‌الخيام.
• امین، محسن. (1403ق). اعیان الشیعه (جلد 5). (به کوشش حسن الامین). بیروت: [بي‌نا].
• حاجی خلیفه، مصطفي‌بن عبدالله. [بي‌تا]. کشف الظنون (جلد اول). [بي‌جا]: [بي‌نا].
• خوانساری، محمدباقر. (1382ق). روضاتالجنات. (جلد3). تهران: [بي‌نا].
• سيوطي، جلال‌الدين عبدالرحمن. [بیتا]. بُغْيِه الوعاه في طبقات اللغوين و النحاه: دارالمعرفه بيروت.
• قمي، عباس. [بیتا]. فوائد الرضويه (جلد اول). [بیجا]: كتابخانه مركزي.
• مدرس تبریزی، محمدعلی. [بي‌تا]. ریحانه الادب (جلد 8). تبریز: شفق.
• مدرس رضوی، محمدتقی. (1354). احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.