ابراهيم بن ولي الله گرگين استرآبادي

مطالب این صفحه، فیش اطلاعات جمع آوری شده در مورد مدخل فوق است. علاقه‌مندان می‌توانند آمادگی خود را برای نگارش مقاله این مدخل اعلام کنند. 

***

«ابراهيم بن ولي الله گرگين استرآبادي» / قرن 10هـ.ق.

يكي ديگر از علما و دانشمندان قرن دهم هـ. ق. كه هيچ اطلاعاتي از شرح احوال وي در منابع به چشم نمي‎خورد، «ابراهيم بن ولي الله استرآبادي» مشهور به «گرگين» است.

فقط مرحوم «محمدصالح استرآبادي» با جمله‎ي «جليل القدر و عظيم المنزله» وي را توصيف كرده است.

تنها آگاهي ما از شرح زندگاني ابراهيم استرآبادي، سفر وي به حج در سال 958هـ.ق. است. او اين سخن را در مقدمه‎ي «ترجمه‌ي رساله‌ي حسنيه» در توضيح چگونگي دست يافتنش بر آن رساله، گفته است.

آنچه ابراهيم بن ولي الله استرآبادي را در ميان مردم «ايران» جاودانه ساخت، همان ترجمه‌ي «رساله حسنيه» است. او در اين رساله، مشروح مناظرات يك كنيز «شيعه» مذهب، با سه تن از دانشمندان اهل «تسنن» را به فارسي گزارش كرده است.

گويا ابراهيم استرآبادي در سفر حج، «رساله حسنيه» را در منزل يكي از سادات علوي «دمشق» مشاهده كرده و آن را با خود به «ايران» آورده است. سپس به درخواست دوستانش دست به ترجمه‎ي آن كتاب زده و به نام «شاه تهماسب صفوي» توشيح كرده است.

بنا به تشخيص مرحوم «آقابزرگ»، احتمال دارد لقب ابراهيم بن ولي الله گرگين، «ضياءالدين» باشد؛ زيرا وي در يک نسخه‌ از «رساله‌ي حسنيه» در «نجف اشرف» اين عبارت را ديده است: «ان المترجم هو الامير ضياءالدين الذي ظفر بالنسخة».

برخي از تذكره‎نويسان، «رساله حسنيه» را از تاليفات شيخ «ابوالفتوح رازي» دانسته‎اند. ميرزا «عبدالله افندي» در اصل داستان تشكيك كرده و آن را يك مجلس فرضي براي بيان مباحث موجود در كتاب دانسته است.

مسائلي كه در اين مناظره طرح مي‎گردد، چه در زمان و حضور خليفه، «هارون الرشيد»، ميان كنيزي، «حسنيه» نام و علماي «سني» مذهب، اتفاق افتاده باشد؛ و چه از زبان «شيخ ابوالفتوح رازي» و به‌صورت يك داستان فرضي تنظيم شده باشد، بيان‌گر حقايق تاريخي و كلامي مفصلي است كه تاثير آشكاري در تثبيت تفكر شيعي در دوران صفوي داشت.

به هر روي ميرزا ابراهيم استرآبادي نخستين كسي است كه آن را در اواخر قرن دهم هـ. ق. به زبان فارسي ترجمه كرد و نام خود را با آن ماندگار ساخت.

آثار:

1.ترجمه‌ي رساله‌ي حسنيه

نويسنده مدعي است، «هارون الرشيد»، پس از آگاهي بر وسعت دانش «حسنيه»، كنيز تربيت شده در مكتب امام جعفر صادق(ع)، مجلسي آراست و دستور داد سه تن از مشهورترين دانشمندان اهل‎سنت به نام‎هاي: «شيخ ابواسحاق ابراهيم بن سيار نظام معتزلي» متوفاي 231هـ.ق.، «ابوعبدالله محمد بن ادريس شافعي» متوفاي 204هـ.ق. و «ابويوسف قاضي، يعقوب بن ابراهيم» متوفاي 182هـ.ق.؛ همراه تني چند از ديگر علماي مذاهب خمسه، و در حضور درباريان، با «حسنيه» مناظره نمايند.

آن‌ها هشتاد مسئله‌ي دشوار از انواع علوم را پرسيدند و «حسنيه» پاسخ كافي و مستدل داد. «حسنيه» نيز متقابلاً  چند مسئله‌ي فقهي و كلامي را مطرح و از آنان پاسخ خواست؛ چون آن بزرگان از دادن پاسخ بازماندند، وي به تشريح مسائل مورد اختلاف ميان «شيعه» و «سني» پرداخت و همه‎ي حضار مجلس را تحت تاثير سخنان خود قرار داد.

نسخه‎هاي خطي:

5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره‎ 9987 در 52 برگ، کتابت سال 1097هـ.ق.، 12418 92 برگ، کتابت سال 1241هـ.ق.، 8493 در 56 برگ، کتابت سال 1244هـ.ق.، 6903 در 71 برگ، کتابت سال 1254هـ.ق. و 2/49 در 21 برگ، کتابت سال 1256هـ.ق. وجود دارد. قديمي‎ترين نسخه‎ي آن‌ها، با سال كتابت 1097هـ.ق. است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 3/48 ب در 36 برگ و شماره 3/187ج در 78 برگ، کتابت سال 1260 موجود است.

3 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده الاهيات دانشگاه تهران» به شماره 9/509 د در 11 برگ، کتابت سده‌ي 11-

12هـ.ق.، شماره 222 کتابت سده‌ي 13هـ.ق. و شماره 9/653 موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده الاهيات دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 1/1380 و شماره 3/247 در 36 برگ، کتابت سال 1091هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‎ي فيضيه» به شماره 1822 در 132 برگ موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‎ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 1/1527 کتابت سده‌ي 13هـ.ق. و شماره 730 كتابت سال 1296هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2061 در 157 صفحه، کتابت سال 1317هـ.ق. و شماره  4766 در 118 برگ، کتابت سده‌ي 12هـ.ق.  موجود است.

7 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره‎ 1/9570 در 101 برگ، کتابت سال 1074هـ.ق.، شماره 1/8563 در 56 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق.، شماره 1/10957 در 166 برگ، کتابت سال 1255هـ.ق.، شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1045 تا 1049هـ.ق.، شماره 3378 در 177 برگ، کتابت سال 1264هـ.ق.، شماره 1/11864 در 82 برگ، کتابت سال 1231هـ.ق.، شماره 1/8563 در 150 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق. و شماره 2/7751 در 93 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. وجود دارد. قديمي‎ترين نسخه در ميان آن‌ها، به سال 1074هـ.ق. كتابت شده است.

4 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره‎ 10/2570 در 203 برگ، شماره 1650 در 91 برگ، کتابت سال 1243هـ.ق.، شماره 1/1927 در 259 برگ، شماره 7/2771 کتابت سال 1257هـ.ق. و شماره 2245 در 74 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. موجود است.

10 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 5/1111 در 208 برگ، کتابت سال 1109هـ.ق.، شماره 2703 در 83 برگ، کتابت سال 1028هـ.ق.، شماره 2583 در 20 برگ، شماره 1/2651 در 94 برگ، کتابت سال 1323هـ.ق.، شماره 2/3108، شماره 2/2009 در 125 برگ، کتابت سال 1210هـ.ق.، شماره 3316 در 59 برگ، شماره 2410 در 84 برگ، شماره 1/1936 در 20 برگ، کتابت سال 1252هـ.ق. و  1160 در 78 برگ، کتابت سده‌ي 13هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز»  به شماره 3266 در 63 برگ، كتابت سال 1060هـ.ق. موجود است.

3 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره‎هاي 3083 کتابت سده‌ي13هـ.ق.، شماره 3798 کتابت سال 1213هـ.ق. و شماره 3873 کتابت سده‌ي 13هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» به شماره 3/6407 در 65 برگ و شماره 1/631 كتابت سال 1293هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مركز احياء التراث اسلامي» «قم» به شماره 1/2282 در 71 برگ، موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‎ي حجتيه» «قم» به شماره 251 كتابت سال 1188هـ.ق. موجود است.

3 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد گوهرشاد» «مشهد» به شماره 1703 كتابت سال 1211هـ.ق.، شماره

728 کتابت سده‌ي 13هـ.ق. و شماره 1/1492 کتابت سال 1235هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي خاندان ميبدي» در «كرمانشاه» به شماره 84 ظاهراً در 84 برگ موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي جمعيت نشر فرهنگ» «رشت» به شماره 106ح کتابت سال 1239هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه لس‌آنجلس» به شماره 696 M کتابت سال 1233هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/49 در 39 برگ، کتابت سال 1256هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» «تهران» به شماره 3/66939 در 182 برگ، کتابت سال 1223هـ.ق. و شماره 3/254 در 71 برگ، کتابت سال 1223هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‎ي نمازي خوي» به شماره 2/760 کتابت سال 1253هـ.ق.و شماره649 موجود است.

4 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي پاكستان» موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره NM – 818 – 1961 در 88 صفحه، کتابت سال 1173هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 450-B موجود است.

3 نسخه‎ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج بخش اسلام‎آباد» به شماره‎هاي 4065 در 151 صفحه، کتابت سال 1231هـ.ق.، شماره 7513 کتابت سده‌ي 13هـ.ق. و شماره 7757 در 180برگ، کتابت سال 1251هـ.ق. موجود است.

7 نسخه‎ي خطي در كتابخانه‎هاي مختلف «پاكستان» موجود است كه در «فهرست مشترك خطي پاكستان» منعكس گرديده است.

نسخه‎هاي چاپي:

رساله حسنيه به دو صورت مستقل و همراه با «حلية المتقين» «علامه مجلسي» چاپ شده است. اخيراً اين رساله، مكرر چاپ گرديده، ليك از نمونه‎هاي قديمي آن به سال 1244هـ.ق. در قطع رقعي در «اصفهان» و سال 1286هـ.ق. و 1303هـ.ق. در «هند»، سال 1328هـ.ق. در «شيراز» را مي‎توان نام برد.

2.آداب و سنن

آغاز:

«بعد البسمله، الحمدلله الذي خلق الحديث باللسان و امر عبيده بالبيان»

انجام:

«و عنه (ع) مكتوب علي باب الجنة الصدقة بضر و القرض ثمانية عشر»

نسخه‎هاي خطي:

از اين اثر فقط 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)»  به شماره 16824 موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرينان 1/240؛ اعيان الشيعة 2/110 و 5/409؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 2/814؛ دايرةالمعارف تشيع 6/323؛ الذريعة 4/97 و 7/20 و 22/302-303؛ روضات الجنات 1/153؛ رياض العلماء 5/406؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 120؛ طبقات اعلام الشيعة (احياءالداثر) 4/1؛ فهرست نسخه‎هاي خطي دانشكده ادبيات تهران 1/208-210؛ كتابهاي فارسي شده چاپي 1/84؛ معجم التراث الكلامي 5/16؛ موسوعة مؤلفي الامامية 1/444-446؛ مولفين كتب چاپي فارسي و عربي 1/87؛ نسخه‎هاي خطي فارسي 2/936.