سيد ابوطالب بن ميرزا بيك فندرسكي
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد ابوطالب بن ميرزا بيك فندرسكي
قرن 12 هـ.ق.
فقيه، فيلسوف، مفسر، اديب، شاعر و صاحب آثاري متنوع در علوم مختلف، «ميرابوطالب» فرزند «جلال‌الدين ميرزا بيک موسوي فندرسکي» دانشمندي بزرگ در سده‌ي يازده و دوازده است. او نوهي دختري ميرزا «ابوالقاسم ميرفندرسكي» و از شاگردان «علامه مجلسي» و «آقا حسين خوانساري» و معاصر ميرزا «عبدالله افندي» صاحب «رياض العلما» است. پدرش «ميرزا بيک»، اهل علم و هنر بود. براساس شجره‌نامه‌اي که در يکي از نسخه‌هاي خطي «تحفة العالم» موجود است، نياکان پدري و مادري ميرابوطالب از سادات صحيح‌النسب و «فندرسکي» هستند.
ميرابوطالب فندرسکي، در فقه، تفسير، نجوم، فلسفه، شعر و ادب مهارت داشت و در هر كدام از موضوعات فوق، اثري قابل توجه برجاي نهاده است. او در شعر «ابوطالب» تخلّص ميكرد.
باوجود اينكه ابوطالب فندرسكي، استادي درخور و صاحب نظري مورد توجه بود، شرح زندگاني، مراحل تحصيل و فهرست همهي آثارش به ما نرسيده است. آنچه مسلم است اينكه در «اصفهان» و در يك خانواده مشهور علم و ادب ديده به جهان گشود. درهمانجا رشد كرد و تحصيلاتش را به پايان برد. عاقبت در «اصفهان» ديده از جهان فروبست و در كنار جدش «ميرفندرسكي» در «تخت فولادِ» «اصفهان»، تن به خاك سپرد.
از تعابير و احتراماتي که «علامه‌ي مجلسي» در اجازه‌اي براي ميرابوطالب فندرسکي نگاشته است، به شهرت و رتبه علمي و ادبي وي مي‌توان پي‌برد. همچنين از اين اجازه، سابقه‌ي ديرين دوستي ميان او و «علامه‌ي مجلسي»، آشکار مي‌گردد.
قرار گرفتن ميرابوطالب فندرسكي در زمرهي مولفان «جرجان» و «استرآباد»، از آن روي است كه اجداد وي از «فندرسك» «استرآباد» برخاستند. آنها به دليل رونق حوزه‌ي علميه‌ي «اصفهان»، درپايتخت آن روزگار «ايران» سکنا گزيدند و نسل‌هاي بعدي خاندان‌هاي فندرسکي، در «اصفهان» زندگاني کردند.
آثار:
اين كتاب ظاهراً در مسائل شيمي و تركيبات عناصر تاليف شده است.
نسخه‌هاي خطي:
اگر گزارش فهرست نسخه‌هاي خطي «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني» درست باشد، يك نسخه‌ي خطي از آن به شماره 108/38 در کتابخانه‌ي ياد شده موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. رسالهاي در بيان و بديع و اقسام تشبيه، استعاره و كنايه
آغاز (1):
«بسمله، افتتاح بيان بديع روشان ... چراغ دودمان امامت»
آغاز (2):
«حمد و ثناي خالقي را جلت كلمته كه در مبداء ...»
انجام (1):
«در مصنفات خويش گويد ... اللهم كما جعلت ... فانك الاول و انت المنتهي»
انجام (2):
«در آئينه اعتدال كمال حسن تو ... نظم از تناسب الفاظ معني آراي بود»
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/5980 با سال كتابت 1113هـ.ق. و در 143 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» در «تهران» به شماره 1685 در 170 برگ، كتابت سال 1099هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين اثر يك بار توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامي اصفهان و بوستان كتاب قم، با تصحيح سيده مريم روضاتيان در سال 1381 به چاپ رسيده است.
رسالهاي است به فارسي در تاريخ و شرح احوال «شاه سلطان حسين صفوي» که بخش کوچکي از تاريخ اواخر دوران صفوي را دربرميگيرد. كتاب در شش جزء و هر جزء، مشتمل بر بيان چند صفت از اوصاف «شاه سلطان حسين» است.
اين تاليف، گزارشي است از دو سال نخست سلطنت «شاه سلطان حسين صفوي» (1106-1107 ق) همراه با توصيف ويژگي‌هاي شاه به باور مولف.
ممکن است خواننده‌ي اثر فوق، مولف را دانشمندي چاپلوس تصور کند. اما بايد توجه داشت، «شاه سلطان حسين» در سال‌هاي نخست سلطنتش، هنوز چندان در حلقه‌ي درباريان فاسد اسير نشده بود. گذشته از آن، اقدامات ارزشمندي به عمل آورد که علما را براي اصلاح امور ديني و معنوي اميدوار کرد. از آن جمله:
1- دستور داد شراب‌خانه‌ها تعطيل و امر به معروف و نهي از منکر معمول گردد.
2- جوانان را از رفت و آمد به قهوه‌خانه‌ها و سلماني‌ها (مراکز فساد)، منع کرد.
3- نگهداري حيوانات وحشي را ممنوع اعلام نمود و کارکنان اين مراکز را به کارهاي مفيد واداشت.
4- رسم زشت کشتن حکيم‌باشي دربار را منسوخ و اين عمل را خلاف شرع دانست. (هنگام مرگ شاه، حکيم‌باشي دربار را براي عبرت حکيم‌باشي بعدي، به قتل مي‌رساندند)
5- از زنداني کردن، کور کردن و کشتن شاه‌زادگان، سران و درباريان بانفوذ، ممانعت به عمل آورد. (رسمي که بيشتر شاهان صفوي آن را به راحتي انجام مي‌دادند)
6- دستور داد، شاه‌زادگان و خانواده‌ي پادشاهي از برقراري ارتباط با افراد فرصت‌طلب و سودجو، خودداري کنند.
با وجود چنين اقداماتي، خود شاه به تدريج در دام اشخاص فرصت طلب و سودجو افتاد و دست از اداره‌ي کشور برداشت و فقط به عيش و نوش پرداخت و مقدمات سقوط خود را فراهم ساخت.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي از اين اثر در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» با شماره 1/2465 گزارش شده است. سال كتابت آن را 1104 هـ.ق. و كاتبش را «محمدقاسم» معرفي كردهاند. اما اين تاريخ با تاريخ تاليف كه ظاهراً 1107هـ.ق. است، مطابقت ندارد. همچنين مصحح چاپي آن، نسخه را به خط «شمس‌النسا» نواده‌ي «شيخ لطف‌الله اصفهاني» معرفي کرده است.
اين نسخه در اختيار خانواده‌ي مولف بوده است؛ زيرا شجره‌نامه‌ي خاندان مولف و نام پسران وي همراه با تاريخ تولدشان در اين نسخه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 9554 و کتابت 1107هـ.ق. به خط مولف موجود است. صفحه نخست اين نسخه ناقص است. اما اهميت زيادي از نظر منحصر به فرد بودن دارد؛ زيرا تنها نسخه به خط مولف است که شيوه‌ي نگارش، خط و سليقه‌ي کتاب‌آرايي نويسنده را نشام مي‌دهد.
نسخه‌هاي چاپي:
«کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي»، اين اثر را به سال 1388 با تصحيح «رسول جعفريان»، در 160 صفحه وزيري منتشر ساخته است.
4. ترجمه الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية
مرحوم ميرزا ابوطالب، كتاب «الروضة البهية» «شهيد ثاني» را، به فارسي ترجمه كرده است. ترجمه‌ي «شرح لمعه» به زبان فارسي، حکايت از نياز حوزه‌ي علميه‌ي آن روزگار به آثار فقهي اصيل به زبان فارسي دارد. افسوس که نسخه‌اي از آن به دست نيامد تا گزارشي از محتواي آن در دسترس قرار گيرد.
نسخه‌هاي خطي:
تاكنون هيچ نسخه‌ي خطي در كتابخانههاي «ايران» و جهان از اين اثر گزارش نشده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين كتاب شرح بر كتاب «خلاصة الحساب» «شيخ بهائي» است. مولف آن را به زبان فارسي نوشته است.
آغاز (1):
«اما بعد چنين گويد بنده ضعيف فقير پروردگار قوي غني ... كه اين رقيمهاي است...»
آغاز (2):
«بسمله و به نستعين. حمد و سپاس بي حساب و عد جناب مقدس اسرع الحاسبين را سزد كه جهت حصول اعداد نامتناهي كاينات و افراد لايتناهي ...»
انجام (1):
«اخذ كن اين را و فكر كن در اين بحث بحسن قريحت و لطف طبيعت خويش...»
انجام (2):
«پس صيانت كردن اين علم از كسيكه متصف بصفت مذكوره باشد لازم و متحتم است.»
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي»، يكي با شماره 6293 با حواشي از مولف در 635 صفحه و كتابت قرن يازده و دومي شماره 6165 با سال كتابت 1225هـ.ق. و در 586 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 429 و سال كتابت 1216هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي (ره)» به شماره 5954 و در 171 برگ و سال كتابت 1236هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 1174 در 195 برگ و به سال 1252هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه خصوصي مفتاح» در «تهران» به شماره 1000 و سال كتابت قرن 13هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف در اين اثر بر اصول مرحوم «شيخ كليني» حواشي زده و نظرات خود را ارايه كرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي از اين اثر در كتابخانههاي فهرست شده مشاهده نشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
7. حاشية علي حاشية الخفري علي شرح الجديد للتجريد
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي در كتابخانههاي «ايران» و جهان يافت نشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
8. حاشية علي الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية
اين حاشيه كه به زبان عربي است، غير از ترجمه فارسي مولف بر شرح لمعه است، كه پيش‌تر معرفي شد.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً فقط 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 1/874 در 71 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف در اين اثر نظريات و حواشي خود را بر «معالم الاصول» «حسن بن زينالدين» تحرير كرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي از اين اثر در كتابخانههاي فهرست شده مشاهده نشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعه اشعار و غزليات فارسي و گاهي عربي ميرزا ابوطالب فندرسكي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي بيات» در «اراك» موجود است. اين گزارش به وسيله مرحوم «دانش‌پژوه» در جلد ششم نسخه‌هاي خطي (نشريه کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران) صفحه 113 ارايه داده شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 61/2329 كه ظاهراً ناقص و در 5 صفحه است، گزارش شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
شامل حدود 1171 بيت از اشعار ميرزا ابوطالب فندرسكي است.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً از اين اثر فقط 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2662 در 62 صفحه و شايد كتابت به سال 1171هـ.ق. گزارش شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مجموعهاي از اجازات است. از جمله اجازه‌ي «علامه مجلسي» به «شيخ حر عاملي» و اجازه وي به ميرزا ابوطالب فندرسكي، نيز اجازه «علامه مجلسي» به «شيخ زينالعابدين»، برادر «شيخ حر عاملي» و مطالبي ديگر از معاصران مولف است كه به خط خود آن‌هاست.
نسخه‌هاي خطي:
مرحوم «آقابزرگ» در «الذريعه» خبر از يك نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» مي‌دهد. ليك اين اثر در فهرست‌هاي آن کتابخانه‌ي يافت نشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
شافيه ابن‌حاجب در علم صرف نوشته شده است. بسياري از دانشمندان «شيعه» و «سني» بر آن شرح نوشته‌اند. ابوطالب فندرسكي هم شرح ديگري به زبان عربي بر آن نوشته است، كه ظاهراً برجاي نمانده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي از اين اثر به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اشعار فارسي درباره‌ي غزوات و فضايل اميرالمومنين(ع) است. گفته ميشود ميرزا ابوطالب فندرسكي اين اثر را در تكمله كتاب «حمله حيدري» سروده است. «حمله‌ي حيدري» اشعار «ميرزا محمد رفيع خان باذل» و در فضايل علي(ع) است. در حالي كه چنين نيست. شايد ميرزا ابوطالب فندرسكي پيش از «باذل مشهدي» آن را سروده است. اما به غلط يا درست، اين اثر تكمله سرودههاي باذل شهرت گرفته است.
آغاز:
بنام خداي ميكنم حمدها
چه نام بزرگست نام خدا
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 7998 در 173 برگ موجود است. نام اين نسخه «حمله‌ي حيدري» ثبت شده است. اما در واقع ساقي‌نامه ميرزا ابوطالب فندرسكي است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آصفيه حيدرآباد» با عنوان «حربه حيدري» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه خصوصي مفتاح» در «تهران» به شماره 738 و سال كتابت 1192هـ.ق. گزارش شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2873 در 173 برگ، با عنوان «جذبه حيدري» موجود است.
2 نسخه‌ي خطي نيز در «پاكستان» موجود است كه در فهرست مشترك نسخه‌هاي خطي پاكستان جلد 8 با عنوان «تكمله حمله حيدري» معرفي شده است.
مجموعه مباحثي درباره‌ي علم عروض و قافيه در شعر فارسي و عربي است.
نسخه‌هاي خطي:
تاكنون گزارشي از نسخه‌هاي خطي اين اثر در كتابخانههاي «ايران» و جهان به دست نيامده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهر اين عنوان حکايت از موضوع آن در علم نجوم دارد. ليکن در برخي منابع آن را «المنتهي في النحو» نوشته‌اند. اگر عنوان دوم صحيح باشد، موضوع آن علم نحو است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از اين كتاب در فهرست‌هاي خطي كتابخانههاي «ايران» و جهان ديده نشد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
17. نسبنامه سادات فندرسكي
مرحوم ميرزا ابوطالب فندرسكي، شجرهنامه و احوال سادات «فندرسك» را در اين اثر بازگو كرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 26/2465 و سال كتابت 1104 هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
بنا به نوشتهي مرحوم «افندي» در «رياض العلما»، اين اثر از نوشته‌هاي ادبي و ثمرهي افكار بديع مولف است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 8/2591 در 9 صفحه، کتابت سده‌ي 13هـ.ق. با عنوان «منشآت» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 5/4494 در 1 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي بيات» در «اراک» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
19. الحاشية علي تفسير البيضاوي
مولف در اين كتاب نقد و نظرهايي را بر «تفسير بيضاوي» وارد ساخته است.
نسخه‌هاي خطي:
مرحوم «آقابزرگ» به نقل از «رياض العلما» از اين كتاب ياد كرده است. اما هيچ گزارشي از نسخه‌هاي خطي آن در كتابخانههاي «ايران» و جهان خبر نداده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ابن‌حاجب»، «شافيه» را در علم صرف نوشته است. ميرزا ابوطالب نيز مانند بسياري از ادباي «شيعه» و «سني»، بر آن كتاب حاشيه زده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخه‌ي خطي آن به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 2/365-366؛ تذكرة القبور 78؛ تذكره پيمانه 65-59؛ حماسه سرائي در ايران 380؛ دانشمندان خوانسار 115؛ دايرةالمعارف تشيع 1/414 و 12/394؛ الذريعة 3/177 و 4/105، 498 و 6/41، 47، 65، 105، 181، 204 و 7/92 و 9/42 و 12/103، 192-193و 16/53 و 20/21 و 23/11 و 24/307؛ رياض العلماء 5/500-501؛ ريحانة الادب 4/360؛ علامه مجلسي بزرگ مرد علم و دين 338؛ فرزانگان مازندران 1/422؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 251؛ فرهنگ سخنوران 27؛ فرهنگ فارسي معين (اعلام) 6/1380؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 2/1561 و 6/4287؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشگاه تهران 9/1213؛ فهرستواره کتاب‌هاي فارسي 2/922؛ الكني و الالقاب 3/36؛ طبقات اعلام الشيعة (الكواكب المنتشرة) 391؛ مرآة الكتب 1/200؛ معجم التراث الكلامي 3/19-20؛ معجم طبقات المتكلمين 4/230-231؛ موسوعة مؤلفي الامامية 2/208-211.