ابوالفتح بن محمد مير مخدوم حسيني عربشاهي
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
ابوالفتح بن محمد مير مخدوم حسيني عربشاهي
... – 976/978هـ.ق.
فقيه، متكلم و مفسر «شيعه» از دانشمندان پركار قرن دهم هـ. ق. است. او را به جهت انتساب به سادات شُرُق، «ابوالفتح شرقه» نيز ميخوانند.
در انتساب نياكان او به «مير سيد شريف جرجاني» اختلاف نظر وجود دارد. تعدادي از تذكرهنويسان، پدر وي، «ميرمخدوم» را همان «ميرزا مخدوم ناصبي» دانسته و از آن طريق از نوادگان مير سيد شريف جرجاني بشمار آوردهاند.
«فخرالدين موسوي» در «تاريخ اردبيل» سه نام و سلسله نسب براي عربشاهي نوشته و صحيحترين آنها را «امير ابوالفتح تاج سعيدي» و نامش را «سيد محمدهادي بن ابي نصر محمود بن ابي‌سعيد سعدالدين مسعود حسيني» خوانده است. او مدعي است كه اين نام و سلسله نسب، از كتاب «مشيخهي» وي برداشت شده است. اما مقاله «دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» آن را رد ميكند و منشا اين اشتباه را «حاجي خليفه» در «كشفالظنون» معرفي ميکند.
به هر روي، «ابوالفتح نزد قاضيزاده رومي»، «شمس‌الدين احمد بن بدرالدين محمود»، متوفاي 988هـ.ق.، «عصام‌الدين، ابراهيم بن محمد اسفرايني»، متوفاي 945هـ.ق. و «جمالالدين شيرازي» دانش آموخت. برخي گفتهاند در «ماوراءالنهر» تحصيل كرده و برخي بر اين باورند كه در «عراق» دانش اندوخته است.
در هر صورت به «مشهد» هجرت و كرسي درس برپا كرد. در آنجا مورد اتهام واقع شد و ناچار از سفر به «قزوين» و دربار «صفويان» گرديد و نزد آنان مقامي بلند يافت.
ابوالفتح در اردوهاي شاه صفوي شركت جست و از تعدادي از شهرهاي «ايران» ديدن كرد. ديدارهاي او كه همراه با تبليغ و تحقيق و تاليف بود، تاثير زيادي در توسعه افكار و معارف «تشيع» در «ايران» آن روزگار داشت.
او عاقبت در شهر «اردبيل» سکنا گزيد و تا پايان عمر همانجا زيست. چون بدرود حيات گفت، در نزديكي مقبره «شيخ صفيالدين اردبيلي» دفن شد.
آثار:
اين اثر تعليقه بر فصلي از نظر «قطب‌الدين رازي» در كتاب «شرح شمسيه»ي اوست. ميرزا ابوالفتح آن را به سال 953هـ.ق. در «مشهد» تاليف كرده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي(ره)» به شماره 13/957 كتابت سال 982هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي اوقاف عمومي بغداد» با شماره 5/4390 گزارش شده است كه عنوان اين نسخه، «رسالة في المنطق» است.
ظاهراً نسخهاي هم در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» (10/30-31) موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
مطالبي درباره‌ي روي‌دادهاي دوران مولف و گزارش‌هايي از عملكرد دولت «صفويان» است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف در اين اثر، كتاب «اعتقادات» شيخ «ابوجعفر محمد صدوق» را در 34 باب ترجمه و شرح كرده است.
مترجم، اثر خود را به «شاهزاده مهين بانوي سلطاني» (شايد يكي از ملكههاي دربار صفوي) اهدا نموده است.
آغاز:
«بعد از محامد وافيات كريم واهب العطيات و حكيم معطي المسئولات و مفتح الابواب...»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اصفهان» به شماره 3273 در 113 صفحه و كتابت سده‌ي 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 18/621 با عنوان «شرح اعتقادات» موجود است. اين نسخه ظاهراً ناقص است.
1 نسخه خطي هم در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 4573 در 40 برگ، كتابت سال 1318هـ.ق. وجود دارد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3/12963 در 44 برگ، كتابت سال 1245هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
گفته ميشود، تفسير شاهي نخستين شرح استدلالي بر آيات احكام فقهي به‌صورت كامل (از طهارت تا ديات) به زبان فارسي است كه يك دانشمند شيعي آن را نوشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آصفيه حيدرآباد» به شماره 251 در 444 صفحه و كتابت سال 1075هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1252 در 292 برگ، کتابت سال 974هـ.ق.، شماره 12473 در 187 برگ، کتابت سال 988هـ.ق.، شماره 1253 در 327 برگ، کتابت سده‌ي 11هـ.ق. و شماره 49 در 467 برگ، كتابت سال 1108هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان مقدسه حضرت معصومه (س)» به شماره 132 در 142 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده حقوق دانشگاه تهران» موجود است. نسخه‌ي نخست به شماره 85ج در 326 برگ، كتابت سال 982هـ.ق. است. صفحات اول اين نسخه ناقص است. نسخه‌ي دوم به شماره 108ب در 280 برگ، كتابت سال 1060هـ.ق. معرفي گرديده است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3425 در 406 صفحه، كتابت سال 985هـ.ق. و شماره 2/50 كتابت قرن 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6262 در 266 برگ، كتابت قرن 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي محمد کاظميني» در «يزد» به شماره 294 در 267 برگ، كتابت قرن 11هـ.ق. وجود دارد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركز احياء التراث الاسلامي» به شماره 558 در 321 صفحه موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 909 در 238 برگ، شماره 1055 در 416 برگ، كتابت سال 1078هـ.ق.، شماره 6346 در 301 برگ و شماره 3410 در 302 برگ موجود است. دو نسخه‌ي اخير مكتوب در قرن 11هـ.ق. و صفحات پاياني نسخه‌ي آخري ناقص است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 922 كتابت سال 1243هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» «تهران» به شماره 2007 در 302 برگ موجود و ايضا صفحات آخر ناقص است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه خصوصي مفتاح» در «تهران» به شماره 286 كتابت قرن 11هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» موجود است. يكي به شماره 6046 در 350 برگ، كتابت سال 1077هـ.ق. كه صفحات آخر آن ناقص است. دومي به شماره 1360 در 244 برگ، كتابت سال 1094هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي نجومي» در «كرمانشاه» بدون شماره گذاري موجود و هردو ناقص است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2931 در 204 برگ، كتابت سال 978هـ.ق.، شماره 2918 در 363 برگ، كتابت قرن 11هـ.ق. و شماره 2558 در 112 برگ، كتابت قرن 11هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
تفسير شاهي مكرر چاپ شده است. يكي از قديميترين چاپ‌هاي آن در «تبريز» به وسيله‌ي انتشارات سروش، به سال 1380 در قطع رقعي و 2 جلد منتشر شده است.
5. حاشيه علي بحث افضل التفضيل من الحاشية القديمة الجلالية
اين اثر حاشيه مختصري است بر بخشي از «حاشيه جلال‌الدين دواني» (مبحث افضل التفضيل) كه به «حاشيه» بر«شرح قديم تجريد الاعتقاد» معروف است.
نسخههاي خطي:
ظاهراً فقط 1 نسخه‌ي خطي از اين كتاب در «کتابخانه‌ي خصوصي مرحوم ميرزا عبدالله افندي»، «صاحب «رياض العلما» (بنا به گزارشي كه خودش داده) موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رسالهي مختصر، يك دوره اصول فقه فشرده به زبان فارسي از ديدگاه علماي «شيعه» است. نويسنده آن را به نام «شاهزاده سام ميرزا» نوشته است. كتاب در يك مقدمه، پنج باب و يك خاتمه مرتب گرديده است.
هم‌چنين گزيدهاي از منطق و آداب بحث و مناظره هم در ميان سخنان وي ميتوان به دست آورد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 111 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 2/179 و سال كتابت 1192هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 18/369 در 307 برگ و سال كتابت 1083هـ.ق. به خط نستعليق وجود دارد.
نسخه‌ي ديگري نزد دكتر «علي‌اصغر مهدوي» وجود دارد كه عكسي از آن را به «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 15/281 داده است.
هم‌چنين بنا به گفتهي مرحوم «دانشپژوه»، نسخه‌ي ديگري در «فرهنگستان» شهر «باكو» موجود است. اين نسخه در مجموعهاي داراي 38 رساله به شماره 8033 M 251 و از سده‌ي 11 و 12هـ.ق. جمعآوري و نگهداري ميشود.
نسخههاي چاپي:
اين رساله به سال 1367 همراه با «فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامي» و به كوشش «محمدتقي دانشپژوه» در «تهران» چاپ شده است.
مفتاح الباب شرحي است به زبان عربي بر «باب حادي‌عشر» «علامه حلي» كه به‌صورت شرح مزجي با متن كتاب اصلي تدوين شده است.
نسخههاي خطي:
مرحوم «افندي» از وجود يك نسخه‌ي خطي در نزد خودش خبر ميدهد و آن را از نظر محتوا «حسنة الفوائد» توصيف ميكند.
بيش از 9 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» وجود دارد. شايد قديميترين نسخه به شماره 885 و سال كتابت 983هـ.ق. در 101 برگ و بقيه به شمارههاي 4245، 5155، 5157، 2280، 9048، 4239، 6169، 2818 و 13786 معرفي شدهاند.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي(ع)» به شماره 271 در 99 برگ وجود دارد.
1 نسخه‌ي ديگري نيز در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي(ع)» با عنوان «شرح باب حادي‌عشر» به شماره 180 و در 149 برگ وجود دارد. با توجه به اينكه اين شرح، ظاهراً به زبان عربي نوشته شده است، غير از «شرح باب حادي‌عشر» به زبان فارسي است كه پس از اين معرفي خواهد شد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 1/2/297 ع، با سال كتابت 1059هـ.ق. و در 96 برگ هم‌چنين با عنوان «شرح باب حادي‌عشر» به زبان عربي موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده حقوق و علوم سياسي اقتصادي دانشگاه تهران» به شمار 338 و در 79 برگ با عنوان «شرح باب حادي‌عشر» به زبان عربي موجود است.
2 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي ملي ملك» موجود است. نسخه‌ي اول به شماره 1/740 در 175 برگ و نسخه‌ي دوم به شماره 2927، با سال كتابت سده 12 و در 176 برگ نگهداري ميشود.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/5345 در 162 برگ با عنوان «شرح باب حادي‌عشر» موجود است.
نسخههاي چاپي:
شرح باب حادي‌عشر ميرزا ابوالفتح بارها چاپ شده است. گاهي همراه با متن اصلي و گاهي همراه با ديگر شروح باب حادي‌عشر مكرر منتشر گرديده است.
از جمله سال 1365، توسط دانشگاه «تهران» و با همكاري «موسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مك گيل»؛ با پژوهش و تصحيح «مهدي محقق» و سالهاي 1368، 1369، 1370 و 1376 از سوي «بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي (ره)»؛ چاپ شده است.
بنا به نوشتهي مرحوم «افندي» در «رياض العلما» مير ابوالفتح شرح ديگري به زبان فارسي بر كتاب باب حادي‌عشر نوشته است. اينك با برخي از نسخههاي آن نيز آشنا ميشويم.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان مقدسه حضرت معصومه(س)» 4: 170-6262 و با سال كتابت 1036هـ.ق. در 125برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/1448 با سال كتابت 1291هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 1/170، سال كتابت 1106هـ.ق. و در 106 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي خيرات خان مشهد» به شماره 1/141 با سال كتابت 1029 در 164 برگ موجود است. صفحات نخستين اين نسخه ناقص است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» وجود دارد. يكي از آنها به شماره 8349 به سال 1308هـ.ق. و خط «يوسف بن عبدالعزيز تبريزي» در 292 برگ است. نسخه‌ي دوم به شماره 5157 و با سال كتابت 957 هـ.ق. در 152 برگ نگهداري ميشود.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/5623 به كتابت «علم‌الهدي بن عبدالواسع حسيني» در تاريخ 1002هـ.ق. و در 190صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» به شماره 1/740 در 175 برگ موجود است. ليكن احتمال ميرود اين نسخه همان كتاب «مفتاح الباب» وي باشد؛ زيرا فهرست‌نويس در معرفي آن، از هردو اسم استفاده كرده است.
نسخههاي چاپي:
در سال 1376 توسط انتشارات آستان قدس رضوي چاپ شده است.
«مير سيد شريف جرجاني» كتابي به نام «الكبري في المنطق» دارد. اين كتاب شروحي دارد. از جمله «عصام‌الدين ابراهيم بن محمد اسفرايني سمرقندي» آن را شرح كرده است.
مير ابوالفتح بر شرح «عصام‌الدين» حاشيه نگاشته است. حاشيه عربشاهي به زبان فارسي و تقريباً مفصل است. با عناوين قوله، قوله، نقل و سپس نظر خود را نوشته است.
آغاز:
«بهترين منطق و كلام، حمد حكيم علام است كه آدمي را محل انتقاش صور اشياء گردانيد»
انجام:
«اين است آخر كلام در اين مقام. و الحمدلله علي الاتمام و الصلوة علي خير الانام و آله و اصحابه الكرام»
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6365 در 121 برگ و كتابت سده دوازدهم هـ. ق. و شماره 4088 در 81 برگ و سال كتابت 960هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 602/ف در 165 برگ و كتابت سده دهم هـ. ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فيضيه» به شماره 3/1446 در 50 برگ و كتابت سده نهم هـ. ق. موجود است. اما فهرست‌نويس نام نويسنده را متفاوت ثبت كرده است. از اينرو نميتوان به يقين گفت كه نسخه‌ي ديگر «حاشيه‌ي ميرابوالفتح» بر شرح كبري است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
10. رسالة في بحث تقديم المسنداليه
اين اثر نقدي است به زبان عربي بر كتاب «علاءالدين علي بن محمد قوشچي» متوفاي 879هـ.ق. در موضوع «تقديم مسنداليه»؛ همراه با 9 اعتراض بر مطالب كتاب و هر آنچه در حواشي آن توسط علماي ديگر نوشته شده است.
آغاز:
«بعد البسمله، الحمدلله علي نعمائه، و ما انا قلت لايليق بكبريائه... الخ»
انجام:
«... ما قيل او مايقال، والله تعالي اعلم بحقيقة الحال و منه المبداء و اليه المآل»
نسخههاي خطي:
از اين اثر فقط يك نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالكتب الظاهريه» به شماره 4664 موجود است. تعداد اوراق نسخه ظاهراً 10 برگ است و سال كتابت آن مشخص نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين كتاب در موضوع فلسفه و منطق و به زبان عربي نوشته شده است. عنوان برخي نسخهها «شرح المقولات العشر» و برخي فقط «المقولات العشر» است.
آغاز:
«لك الحمد يا واجب الوجود بالذات و يا مقسم اجناس الاعراض علي اقسام الممكنات، خصص خاتم انبيائك بجواهر صلواتك»
انجام:
«هذا آخر ما اردنا ايراده في هذاالمقام من غير اطناب ممل و ايجاز مخل للافهام و الحمدلله علي تسهيل الاختتام...»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 957 در 139 برگ و سال كتابت 982هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اداره اوقاف عمومي بغداد» به شماره 6/4390 با سال كتابت 940هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي به شماره 3/27 در مجموعه «مخطوطات مكتبات استانبول» معرفي شده است.
1 نسخه‌ي خطي هم شايد در «کتابخانه‌ي عمومي حكيم» در «نجف اشرف» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
12. حاشيه بر شرح ملا محمد حنفي بر آداب البحث عضدالدين ايجي
«عضدالدين ايجي، عبدالرحمن بن احمد» متوفاي 756هـ.ق.، كتاب مختصري به نام «آداب البحث» دارد كه مباحث مربوط به بحث و مناظره را مورد توجه قرار داده است. انديشمندان زيادي اين كتاب را شرح كرده و يا بر آن حاشيه نوشتهاند.
يكي از شروح مشهور آن، شرح «ملا محمد حنفي تبريزي» متوفاي حدود 927هـ.ق. است. شرح وي به دليل اهميتش، مورد نقد و تفسير علماي فلسفه و ادب قرار گرفته است. از آن جمله مير ابوالفتح عربشاهي بر آن حاشيه نگاشته است. او عباراتي را كه لازم ميديد، توضيح داده و يا نظريهاي را رد و گاهي قبول كرده است.
آغاز:
«الحمدلله علي افهام الخطاب و الصلوة و السلام علي رسوله المبعوث لاظهار الصواب... اما بعد فهذه شيء عجاب بل زوائد تدخل في الحساب»
انجام:
«و اعلم ان ما نقل منه في الحواشي هذا الشرح لما كانت مضبوطة معتمد عليها عندي التزمت الاشارة اليها في مواضعها ليعتمد عليه المحصلون و يميزها عن غيرها الطالبون...»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 8/2673 در 136 برگ، كتابت سال 1191هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4632 در 69 برگ و شماره 9899 در 333 برگ، كتابت سده دوازدهم، موجود است.
1 نسخه‌ي ديگر نيز در اين کتابخانه‌ي به شماره 2276 در 136 برگ موجود است كه مولف آن «ابوالفتح محمد بن ابي‌سعيد» معروف به «تاج السعيدي» است.
پيش‌تر در شرح زندگاني ميرابوالفتح به اختلاف نسب او اشاره شد. اگر «اميرابوالفتح تاج سعيدي» را با «اميرابوالفتح بن ميرمخدوم» يكي بدانيم، در آن صورت نسخه‌ي ياد شده و ديگر آثار منسوب به تاج سعيدي متعلق به همين مولف «اميرابوالفتح بن ميرمخدوم» خواهد بود. در حالي كه آغاز و انجام اين نسخه با نسخه‌ي نخست «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» مطابقت ندارد؛ زيرا آغاز و انجام نسخه‌ي دوم چنين است:
آغاز:
«بعد البسمله و به نعتثم في كل خطر جثيم و امر عظيم الاداب طريقة المتقربين اليك و ذريعة المتضرعين لديك اللهم صل علي اكملهم... و بعد فهذه حاشية علي شرح آداب المسعودي»
انجام:
«فظهر ان الجواب عن امثال هذا المنع ليس الا بطريق الترديد و اثبات انه غير مضر كما سبق في امثال المنع الغير المضر في التنبيه السابق فليتذكر»
بنابراين آنچه به‌نظر صحيح ميرسد، اين دو نفر باهم يکي نيستند. لهذا از اين پس نسخههاي خطي اين كتاب و ديگر كتابهاي منسوب به اميرابوالفتح تاج سعيدي را ذكر نخواهيم كرد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي الحجيات» وابسته به اداره «اوقاف موصل عراق» به شماره 8/145/22 در 28 برگ، كتابت سال 1038هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي اسلامي اوقاف موصل» به شماره 1/10/20 و در 172 برگ موجود است.
چند نسخه‌ي خطي نيز در كتابخانههاي وابسته به «اداره اوقاف موصل» موجود است. از آن جمله نسخه‌ي شماره 2/2/16 در 72 برگ، كتابت سال 1143هـ.ق.، نسخه‌ي شماره 2/78/25 در 38 برگ، كتابت سال 1120هـ.ق.، نسخه‌ي شماره 1/74/25 در 121 برگ، نسخه‌ي شماره 3/74/25، نسخه‌ي شماره 18 در 48 برگ، كتابت سال 1228هـ.ق.، نسخه‌ي شماره 1/48/17 در 188 برگ، كتابت سال 1180هـ.ق.، نسخه‌ي شماره 8/14 در 48 برگ، نسخه‌ي شماره 4/48/20 در 180 برگ، نسخه‌ي شماره 2/49/18 در 84 برگ، كتابت سال 1228هـ.ق. وجود دارد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 5/1522 در 56 برگ، كتابت سال 1120هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 6/775 در 18 برگ، كتابت سال 1060هـ.ق. و شماره 2/3744 در 376 صفحه، كتابت سال حداكثر 965هـ.ق. و شماره 2/3483 در 248 صفحه، كتابت سده دهم هـ. ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي ملك فيصل» در «عربستان سعودي» به شماره 1436 در 23 برگ، كتابت سال 1292هـ.ق. و شماره 1454-8 كتابت سال 1075هـ.ق. موجود است. اما فهرست‌نويس همين كتابخانه، نسخه‌ي ديگري را نيز با نام مشترك مولف معرفي كرده است، كه ظاهراً صحيح نيست.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه سليمانيه عراق» به شماره 173/2 در 70 صفحه، كتابت سال 1124هـ.ق. موجود است. هر چند كه اين نسخه به «اميرابوالفتح تاج سعيدي» نسبت داده شده است، اما از آغاز و انجام آن ميتوان پيبرد كه اثر «اميرابوالفتح بن ميرمخدوم» است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 6586 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» به شماره 1/971 در 29 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» وجود دارد. يكي از آنها به شماره 2138/ف و كتابت سال 1016هـ.ق؛ به دليل تفاوت آغاز و انجام مورد ترديد است. احتمال دارد كه حاشيه ميرابوالفتح در حاشيه كتاب اصلي قرار دارد. دو نسخه‌ي ديگر به شماره 2129/ع در 135 برگ، كتابت سال 1264هـ.ق. و شماره 6/775 در 18 برگ، كتابت سال 1060هـ.ق. مورد يقين است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
13. حاشيه بر حاشيه مير سيد شريف جرجاني بر لوامع الاسرار في شرح مطالع الانوار
«مطالع الانوار» كتابي است در منطق كه «قاضي سراجالدين محمود ارموي» متوفاي 682هـ.ق. آن را نوشته است. كتاب وي سخت مورد توجه دانشمندان «شيعه» و «سني» قرار گرفته و چند تن بر آن شرح و حاشيه نوشتهاند.
از جمله شروح بسيار مهم، «شرح قطب‌الدين محمد رازي» با عنوان «لوامع الاسرار في شرح مطالع الانوار» است. «شرح قطب‌الدين رازي» هم به دليل اهميت زيادش، حواشي متعددي دارد. يكي از اين حواشي، «حاشيه مير سيد شريف جرجاني» است.
ميرابوالفتح هم مانند بسياري از دانشمندان ذوفنون، بر «حاشيه مير سيد شريف جرجاني» حاشيه نگاشته است. از اينرو ميتوان گفت كه حاشيه‌ي وي، «حاشيه» بر «حاشيه» بر «شرح مطالع الانوار» است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» در «تهران» به شماره 1555 در 17 برگ، كتابت سال 963هـ.ق. موجود است.
در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» و «آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» نيز شايد نسخههايي وجود دارد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. حاشية علي حاشية القوشچي علي شرح التفتازاني
اين حاشيه فقط در فهرست مخطوطات «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف موصل» با شماره 3/81/25 در 172 برگ، كتابت سال 1012هـ.ق. معرفي شده است. اما با توجه به اينكه منابع ديگر چنين كتابي را به ميرابوالفتح بن مير مخدوم نسبت ندادهاند، لازم است اطلاعات بيشتري از كتاب ياد شده به دست آورد.
در جلد پنجم فهرست نسخههاي خطي «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)»، كتابي با عنوان «حاشيه كافيه» در 165 برگ و سده دوازدهم هـ. ق. به شماره 6915 معرفي كرده است. اما نام كامل مولف را ننوشته و به عبارت «ابوالفتح حسيني» اكتفا كرده است.
«درويش توكل بن اسماعيل»، مشهور به «ابن‌بزاز اردبيلي» از علماي سده‌ي 8هـ.ق.، كتابي با عنوان «اسس المواهب السنية في المناقب الصفوية» نوشته است كه با عنوان «صفوة الصفا» شهرت يافته است.
گفته ميشود «ميرابوالفتح عربشاهي» آن را بازنويسي كرده و مقداري نيز بر مطالب آن افزوده است. خصوصاً درباره‌ي زندگاني و كرامات «شيخ صفيالدين اردبيلي» شرح مبسوطي نوشته است.
گويا عربشاهي به دستور «شاه تهماسب» بر تهذيب كتاب «ابن‌بزاز» دست يازيده است. باوجود اين برخي، كار ميرابوالفتح را نوعي تحريف قلمداد كردهاند.
آنچه مسلم است، اينكه در كتاب «ابن‌بزاز» دست برده شده است. اما آيا فقط ميرابوالفتح دست به اين كار يازيده يا پيش از آن نيز چنين اقدامي صورت گرفته است؟
«طباطبايي مجد» در مقدمهي چاپي کتاب كه تصحيح آن را انجام داده است، نخستين دستبرد را به نسخهاي با شماره 2139 و تاريخ كتابت 914هـ.ق. موجود در «کتابخانه‌ي اياصوفياي تركيه» مربوط دانسته است.
گذشته از آن، وي تغييرات ميرابوالفتح را چندان مهم و موثر نميداند و بنا به نوشتهي او، ميرابوالفتح يك مقدمه و يك خاتمه به اصل كتاب افزوده است. پارهاي از حكايات محذوف هم ربطي به مسئله تحريف ندارد. اين حکايات در نسخههاي اصلي كتاب «ابن‌بزاز» هم متفاوت نقل شده و يا برخي محذوف است. در نتيجه تحريف از سوي ميرابوالفتح را رد کرده است.
آغاز:
«بعد البسمله، و به ثقتي، شريف‌ترين ذكري كه مسبحان حظاير ملكوت به آن تسبيح و تقديس نمايند و لطيفترين وردي كه مستعبدان صواب جبروت به آن تعبد و تنسك فرمايند...»
انجام:
«در كرامات سلطان شاه اسماعيل ... و ذكر ايشان در وقت محاربه و غير آن كلمه الله الله باشد پس هرگاه اين جوان ظاهر شود بشتابيد بسوي او و اگرچه بطريق خزيدن...»
نسخههاي خطي:
ظاهراً 3 نسخه‌ي خطي از اين كتاب وجود دارد. البته ممكن است مواردي از صفوة الصفا وجود داشته باشد كه بازنويسي ميرابوالفتح نبوده و همان كتاب اصلي «ابن‌بزاز» است. اما فهرست‌نويس به نام وي ثبت كرده است. هم‌چنين ممكن است اين‌گونه نباشد و نسخهاي كه اصل كتاب «ابن‌بزاز» نيست، بلكه بازنويسي «ميرابوالفتح» است به نام «ابن‌بزاز» ثبت شده باشد.
در هر حال نسخههاي صفوة الصفا به شرح ذيل است:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 11745 موجود است. رونوشتي از اين نسخه در اختيار کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه «تهران» قرار دارد. اين نسخه به شماره 3193 در مجموعه فيلم‌ها و نسخههاي عكسي نگهداري ميشود.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» از مجموعه اهدايي مرحوم «حاج حسين نخجواني» به شماره 655 و كتابت سال 950هـ.ق. در 500 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده ادبيات دانشگاه تبريز» موجود است كه مورد استفاده «طباطبايي مجد» قرار گرفته ولي شمارهي آن را در مقدمهي خود بيان نكرده است.
نسخههايي هم وجود دارد كه به نام ميرابوالفتح ثبت شده است. اما براي اطمينان از اينكه همان نسخه‌ي بازنويسي شدهي ميرابوالفتح است يا نه؟ بايد اصل نسخه را ديد. لذا در اينجا به آن نسخهها نيز اشاره ميشود:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 949/ف در 390 برگ و كتابت سده دهم هـ. ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 1515 در 371 برگ و كتابت سال 1037هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي معارف (دارالفنون)» به شماره 1305 در 385 برگ وجود دارد كه به نام «ابن‌بزاز» ثبت شده است. اما با توجه به آغاز و انجام آن ميتوان حدس زد كه بازنويسي شده ميرابوالفتح است.
شايد 1 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)»، غير از نسخه‌ي اصل «ابن‌بزاز» (ج3) موجود است.
دو نسخه از صفوة الصفاي ترجمه شده به زبان تركي نيز گزارش شده است. اما بدرستي دانسته نيست كه از روي نسخه‌ي اصل «ابن‌بزاز» ترجمه شدهاند يا نسخه‌ي بازنويسي شدهي ميرابوالفتح عربشاهي جرجاني؟
نسخههاي چاپي:
اين كتاب سه چاپ مشخص دارد. چاپ نخستين آن به سال 1329هـ.ق. در «بمبئي» و به‌صورت چاپ سنگي به خط «ميرزا احمد بن حاج كريم تبريزي» پيشواي «ذهبيان»، همراه با چند كتاب ديگر و در 400 صفحه به انجام رسيده است.
سال 1359 در «تهران» از روي همين نسخه به‌صورت افست، چاپ مجددي صورت گرفته است. اما هيچ تغيير و امتيازي ندارد.
سال 1351 در «شيراز» نيز «کتابخانه‌ي احمدي» به چاپ افست آن اقدام كرده است. ليكن مقدار صفحات اين چاپ بسيار كمتر و 123 صفحه است.
كاملترين چاپ، با تحقيق و تصحيح «غلامرضا طباطبايي مجد» به سال 1373 و با مقابله بيش از 9 نسخه‌ي خطي در 1348 صفحه صورت گرفته است. ليكن بايد گفت كه اين چاپ متعلق به كتاب اصلي «ابن‌بزاز» است. مصحح اضافات ميرابوالفتح را در پايان كتاب به عنوان «بخش اختلاف نسخ» آورده است. بنابراين مجموع هردو كتاب را شامل است.
مرحوم ميرزا «عبدالله افندي» چند عنوان اثر ديگر به او نسبت داده است. ليكن به احتمال اينكه وي آثار ميرابوالفتح جرجاني را با آثار ميرابوالفتح تاج سعيدي يا اشخاص همنام ديگر مخلوط كرده باشد، دور از ذهن نيست؛ لذا از ذكر آنها خودداري گرديد. اما دو مورد را كه مرحوم «آقابزرگ» نيز در زمرهي آثار وي ذكر كرده است، ميآوريم:
«آقابزرگ» براي تاييد نسبت اين كتاب به ميرابوالفتح، به «احسن التواريخ» و «رياض العلما»، نيز بعضي فهارس استناد كرده است.
ظاهراً هيچ نسخه‌ي خطي از اين اثر وجود ندارد. فقط مرحوم «افندي» آن را ديده و «طويلة الذيل» توصيف كرده و سال پايان تاليف را 950هـ.ق. و در «مشهد» مقدس بيان كرده است.
18. الرد علي المولي علي القوشچي
اين عنواني است كه مرحوم «آقابزرگ» به يكي از حواشي ميرابوالفتح داده و موضوع آن را «بحث تقديم المسند اليه من كتاب الايضاح في البلاغة» نوشته است. سپس از يك نسخه‌ي خطي آن در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» خبر داده است. با مقايسه‌ي آغاز اين اثر با آنچه پيش‌تر تحت عنوان «رسالة في بحث تقديم المسنداليه» آورديم، مشخص ميگردد كه آن دو اثر يكي است.
منابع:
اثرآفرينان 3/342؛ احسن التواريخ 443، شيخ صفي و تبارش 63؛ اصدارات موتمر الاردبيلي 7/778؛ اعيان الشيعة 2/394؛ بحار الانوار 107/174؛ تاريخ اردبيل و دانشمندان 2/276-279؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/373؛ التراث العربي للحسيني /172؛ دانشمندان و سخنسرايان فارس 3/259-260؛ دانشنامه ايران و اسلام 7/972؛ دايرةالمعارف تشيع 1/428-429؛ دايرةالمعاف بزرگ اسلامي 6/100؛ الذريعة 1/41 و 2/202 و 3/5، 461 و 4/277 و 6/53، 59، 133، 185 و 7/69 و 8/230 و 10/212 و 13/54، 119 و 14/31 و 15/49 و 17/210 و 21/314، 345 و 23/70؛ الرسالة الفتحية في ترجمة العلامة ... العربشاهي (مقدمه تفسير شاهي) 22-34؛ روضات الجنات 1/180-181؛ رياض العلماء 5/486-487، 492؛ ريحانة الادب 3/220؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/176؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 412؛ الفوائد الرضوية 622؛ فهرست كتابهاي چاپي فارسي 1/1394؛ فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامي در زبان فارسي 87-188؛ كشف الحجب 325؛ كشف الظنون 1/40، 41، 105، 516 و 2/1079؛ مرآة الكتب 1/208-212؛ معجم التراث الكلامي 2/255 و 3/49 و 4/34-35، 39 و 5/215-216، 219 هدية العارفين 2/207، 258؛ معجم طبقات المتكلمين 3/266-268؛ معجم مولفي الشيعة 115؛ موسوعة طبقات الفقهاء 10/30؛ موسوعة مؤلفي الامامية 2/239-247؛ مولفين كتب چاپي فارسي 1/199-200.