احمد بن ابراهيم اسماعيلي جرجاني
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
«احمد بن ابراهيم اسماعيلي جرجاني»
277-371هـ.ق.
«ابوبكر احمد بن ابراهيم بن اسماعيل بن عباس اسماعيل جرجاني»، حافظ، فقيه، مفسر، محدث و ثقه؛ از دانشمندان صاحب نام مذهب «شافعي» «جرجان» است.
منابع تاريخي و رجالي، او را به نيكي ياد كرده و شيخ المحدثين، اجل فقها اهلسنت و احد كبار فقها «الشافعيه» توصيف كردهاند. گويا در جوانمردي و سخاوت شهرهي شهر بود. بسيار سفر كرد و از شيوخ محدثين حديث شنيد.
او تحصيلاتش را در زادگاهش «جرجان» پيگرفت. پس از فراگيري ادبيات و مقدمات، به آموختن فقه و حديث روي آورد.
پدرش در تحصيل و تربيت او همت بلند به خرج داد. از شش سالگي نزد «حسين بن حفص جرجاني» و ديگر محدثان «جرجان» حديث خواند. مدتي هم نزد «ابراهيم بن هاني مهلبي فقه شافعي» را فراگرفت.
حدود بيست سالگي (296هـ.ق. براي جمعآوري احاديث رسول خدا (ص) و شنيدن حديث از محدثان بزرگ، سفرهاي خود را به «بغداد» و ديگر شهرهاي اسلام آن روزگار آغاز كرد و سالها از محضر بزرگاني چون: «ابويعلي موصلي»، «ابنعقده»، «محمد بن عثمان بن محمد بن شيبه»، «ابراهيم بن زهير حلواني»، «حمزه بن محمد كاتب»، «يوسف بن يعقوب قاضي»، «احمد بن محمد بن مسروق»، «محمد بن عبدالله مطين»، «محمد بن يحيي مروزي»، «حسن بن علويه قطان»، «جعفر بن محمد فرياني» و صدها تن ديگر حديث شنيد.
شخصيتهاي بزرگي كه از او حديث شنيدهاند عبارت‌اند از: «حاكم»، «ابوبكر برقاني»، «حمزه سهمي»، «ابوحازم عبدوي»، «حسين بن محمد باشاني»، «ابوسعيد نقاش»، «ابوالحسن محمد بن علي طبري» و ده‌ها تن ديگر.
سهمي در تاريخ «جرجان» نقل ميكند كه وزير «ابوالفضل جعفر بن فضل بن فرات» در «مصر» از من درباره‌ي «ابوبكر اسماعيلي» پرسيد. و من از سيره و صفات او و تصنيفاتش سخن گفتم. او تعجب كرد و گفت: خدا به او علم، جاه و صيت و حسن را يكجا داده است.
اسماعيلي عمري طولاني داشت. او عاقبت در نود و چهار سالگي در «جرجان» درگذشت. آنگاه كه خبر مرگ او به «بغداد» رسيد، همهي دانشمندان بزرگ «بغداد»، قريب به سي‌صد تن جمع شده و برايش مراسم سوگواري برگزار كردند.
آثار:
1. جزوهي احاديث
اين جزوه كه عنوان خاصي ندارد، شامل بخشي از احاديث وي، همراه روايات ديگر محدثان است.
جزوه در 9 برگ و شامل 31 حديث است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ظاهريهي دمشق» به شماره 202/GAS,I موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اسماعيلي در اين اثر، اسامي چهارصد و ده تن از مشايخ حديث خود را معرفي كرده است. كتاب به روايت «احمد بن محمد برقاني» از طريق «ابوطاهر سلفي» به دست ما رسيده است. او تاليف المعجم را به سال 361هـ.ق. آغاز كرد.
«شوتسينگر» در كتابي با عنوان «كتاب المعجم ابوبكر اسماعيلي» به تفصيل درباره‌ي اين كتاب و نسخه‌ي خطي آن به تحقيق پرداخته است.
نسخههاي خطي:
از اين كتاب فقط 1 نسخه‌ي خطي شناخته شده است. نسخه‌ي ياد شده در «کتابخانه‌ي وليالدين در استانبول» به شماره 845 موجود است.
«محمد منصور» از روي نسخه‌ي «استانبول»، اقدام به چاپ كتاب معجم الشيوخ كرده است.
بنا به گزارش «موسوعة اعلام العلما و الادبا»، نسخههاي ديگري نيز در موسسهي كتابهاي خطي عربي «(معهد المخطوطات العربية)» وجود دارد.
نسخههاي چاپي:
ظاهراً نخستين چاپ المعجم به سال 1410هـ.ق. و با تحقيقات «زياد محمد منصور» در 2 جلد و در «مدينه» توسط انتشارات مكتبة العلوم و الحكم، انجام گرفته است.
بار ديگر به سال 1414هـ.ق. در بيروت، به‌وسيله دارالفكر و با تحقيقات عبدالله عمر بارودي منتشر گرديده است.
3. المستخرج علي صحيح البخاري (صحيح ابوبكر الاسماعيلي)
بنابر آنچه «ذهبي» در «تذكرة الحفاظ» گفته است، اين اثر در 4 جزء است و نسخهاي از آن در اختيار «ابنحجر عسقلاني» قرار داشت. او در «فتح الباري» مكرر از آن استفاده كرده و بارها از «المستخرج» نام برده است.
اسماعيلي در اين اثر احاديثي كه از نظر «محمد بن اسماعيل بخاري» صحيح خوانده شده است، جمعآوري و آنها را در 4 جلد مرتب نموده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي شناسايي نگرديد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
كتاب مسند اسماعيلي حدود 100جزء بوده است. احاديث آن مورد استفاده محدثان پس از وي قرار گرفته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي وجود ندارد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
از اين اثر جز نامي در منابع تاريخي، هيچ گزارشي در دست نيست.
6. حديث يحيي بن ابيكثير
از اين كتاب هم فقط نامي باقي مانده و هيچ اثري در دست نيست.
گفته ميشود اسماعيلي اين كتاب را براي مردم «گيلان» نوشته و به سوي آنان ارسال داشته است. به همين جهت هيچ اثري از آن نيست. مگر اينكه در آينده، در «گيلان» نسخهاي يافت شود.
10. مسند يحيي بن سعيد الانصاري
12. رسالهاي در فقه شافعي
در منابع تاريخي و حديثي، از اين پنج كتاب فقط نام برده شده است. اما هيچ گزارشي از نسخ خطي آنها در دست نيست.
منابع:
اثر آفرينان 258؛ الاعلام للزركلي 1/86؛ الاعلان بالتوبيخ 141؛ الانساب للسمعاني 1/152؛ البداية و النهاية 11/317؛ تاريخ ابنالوردي 1/305؛ تاريخ الاسلام (حوادث سنة 351-380) 489-492؛ تاريخ التراث العربي 1/329؛ تاريخ جرجان سهمي، مقدمه، 69-77، 108-116؛ تبيين كذب المفتري 192-95؛ تذكرة الحفاظ 3/947؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 8/676-677؛ دول الاسلام 1/229؛ سير اعلام النبلاء 16/292؛ شذرات الذهب 3/72؛ طبقات الحسيني 30؛ طبقات الحفاظ 381-382؛ طبقات السبكي 3/7-8؛ طبقات الشافعية الكبري 3/7؛ طبقات الشافعية لابن قاضي شهبه 1/136؛ طبقات الشافعية لابن هدايةالله 95؛ طبقات العبادي 86؛ طبقات الفقهاء للشيرازي 116؛ العبر في خبر من غبر 2/137؛ فتح الباري 1/359 و 3/300؛ الكامل في التاريخ 9/16؛ كشف الظنون 2/1735؛ اللباب 1/58؛ المختصر في اخبار البشر 2/122؛ مرآة الجنان 2/396؛ معجم البلدان2/122؛ معجم المولفين 1/87؛ المنتظم في تاريخ الامم و الملوک 14/281؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمين 1/665-668؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/21-22؛ ميزان الاعتدال 1/178؛ النجوم الزاهرة 4/140؛ الوافي بالوفيات 6/213؛ وفيات الاعيان 3/167؛ هدية العارفين 1/66.