ابوالهيثم احمد بن حسن جرجاني
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 4 و 5هـ.ق.
شاعر و حكيم از«شيعيان» «اسماعيلي» مذهب، كه در سدههاي 4 و 5 در «جرجان» ميزيست. از شرح احوال و آثار «خواجه ابوالهيثم (ابوالهيتم) احمد بن حسن جرجاني» (برخي، جوزجاني)، مطلب مفصلي در منابع وجود ندارد.
آنچه درباره‌ي اين حكيم جرجاني ميتوان گفت: اينكه، به احتمال زياد در «جرجان» ديده به جهان گشود. پس از فراگيري مقدمات علوم، به شيوهي «اسماعيليان» تحصيل كرد و در حكمت و ادب پرآوازه گشت.
ظاهراً به دليل «شيعه» بودن، از سوي دانشمندان اهلسنت طرد شده و مورد بيمهري قرار گرفته است. از سوي ديگر به جهت «اسماعيلي» بودن، علماي شيعه‌ي «اثناعشر» نيز چندان به معرفي وي نپرداختهاند.
آنچه سبب شهرت وي گشته است، قصيدهي وي در فلسفه و حكمت به نام «چون و چرا» است. اين قصيده به عنوان يك پيش نياز، از سوي دانشجويان فلسفه خوانده ميشد و حفظ ميگرديد.
امير بدخشان «علي بن اسد» به سال 462هـ.ق. آن قصيده را از حفظ نوشته و براي «ناصرخسرو» كه در «يمگان» از توابع «بدخشان» بسر ميبرد، عرضه و خواهش كرد تا آن را شرح و توضيح دهد.
ابوالهيثم در زمان حياتش پاسخي براي قصيدهي پرسشي خود دريافت نكرد. اما پس از درگذشت ابوالهيثم، به‌وسيله «ناصرخسرو» و نيز «محمد بن سرخ» (يكي از شاگردان ابوالهيثم) شرح و پاسخهايي داده شد.
«ناصرخسرو» هشتاد و دو بيت از قصيدهي ياد شده را در دست داشت. «محمد بن سرخ» به هفتاد و شش بيت آن دست يافته است.
هر دو شرح از نظر اصول عقايد «اسماعيلي» يكي است. اما در فروع اختلافاتي دارد. متن نقل شده قصيده به‌وسيله «محمد بن سرخ» به جهت اينكه آن را مستقيم از استادش شنيده است، صحيحتر و شرحش به‌نظر ابوالهيثم نزديكتر است. هم‌چنين هفت بيت از قصيده منقول در اين دو شرح با هم اختلاف دارند.
آثار:
اين قصيده در هشتاد و دو بيت است. نوزده بيت از اشعار آن به‌صورت پرسشهاي چون و چراست. كل قصيده حكمت منظوم است. باوجود اين گاهي خيالات شاعرانه‌ي لطيف هم در آن ديده ميشود. مثل اين دو بيت:
شكار شير گوزن است و آن يوز آهو
و مرد بخرد را علم و حكمتست شكار
كه مرد علم به گور اندرون نه مرده باد
و مرد جهل ابـرتـخـت بـر بود مردار
نسخههاي خطي:
بنا به نوشتهي مجتبي مينوي 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» و 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بادلين (Bodleian Library) آكسفورد» موجود است. نسخه‌ي سوم آن كه مفصلتر است، همراه «جامع الحكمتين» اثر «ناصرخسرو» در «کتابخانه‌ي ايا صوفيا» موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين قصيده به طور مستقل چاپ نشده است. اما روايت مختصر آن يك بار در آخر ديوان «ناصرخسرو» در «تهران» به چاپ رسيده است.
چاپ ديگر آن به سال 1955م. با عنوان «شرح قصيده فارسي خواجه ابوالهيثم احمد بن حسن جرجاني» كه همان شرح «محمد بن سرخ» است، با تصحيح و مقدمه فارسي و فرانسوي «هانري كربن» و «محمد معين» در «تهران» به‌وسيله «ايران‌شناسي انستيتو ايران و فرانسه» در 125 + 113 صفحه، چاپ گرديد.
انتشارات «طهوري» شرح «ناصرخسرو قبادياني» را با عنوان «جامع الحكمتين» به سال 1363 در 362 صفحه منتشر كرده است. پس از آن نيز چاپ شده است.
منابع:
اثرآفرينان 1/197؛ اشعار پراکنده قديم‌ترين شعراي فارسي زبان از حنظله بادغيسي تا دقيقي 52-63؛ ايرانيكا ذيل (ابوالهيثم احمد بن حسن جرجاني)؛ تاريخ ادبيات در ايران، صفا 1/521-531؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/54؛ تاريخ و عقايد اسماعيليه 197؛ تتمة صوان الحكمة 132؛ جامع الحكمتين 341-344؛ دايرةالمعارف تشيع 1/448؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 6/409-410؛ الذريعة 9/260؛ سرزمين جام و رجال آن 47؛ شرح قصيده فارسي خواجه ابوالهيثم احمد بن حسن جرجاني، مقدمه، 8، 10-11؛ فرزانگان مازندران 1/311؛ فرهنگ سخنوران 25؛ فيلسوف ري 132؛ مجله يادگار سال دوم، شماره هشتم، 9-11؛ مجله يغما، سال چهارم، 176-179.