سيد اسحاق حسيني استرآبادي
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
(سيد اسحاق حروفي)/771 – ح831هـ.ق.
شاعر و اديب قرن هشتم و نهم هـ. ق.، «ابوالبقا سيد اسحاق حسيني استرآبادي»، مشهور به «سيد اسحاق» حروفي، شاعر و اديب، از ياران و پيروان «فضلالله حروفي» به شمار ميرود.
از شرح احوال و زندگاني وي هيچ مطلب و سندي در دست نيست. «نفيسي» در «تاريخ نظم و نثر» به اختصاراز او ياد كرده است. اشكال نوشتههاي «نفيسي» اين است كه عادت به گفتن منبع ندارد، بلكه سعي در پنهان كردن منابع اطلاعاتي خود دارد. او بدون ذكر منبع، سيد اسحاق استرآبادي را از اصحاب و مبلغان «حروفيان» برشمرده است.
شايد يکي از نخستين كساني كه در شناختن آثار «حروفيه» و چهرههاي شاخص اين فرقه تلاش كرد، «كلمنت هوارت» مترجم وكارپرداز فرانسوي است. سپس «ادوارد براون» در اين باره تحقيقاتي كرد و مقالاتي انتشار داد.
آنچه مسلم است، نام يكي از پيروان مشهور «فضلالله حروفي»، «سيد اسحاق» يا «امير اسحاق» بوده است. «آقابزرگ» او را «سيد اسحاق حروفي» ناميده است.
از آنجا كه آثار سيد اسحاق به گويش «گرگاني» است، برخي او را همشهري «فضلالله استرآبادي» معرفي كردهاند.
برخي ديگر فراتر رفته، سيد اسحاق را شوهر يكي از دختران «فضلالله» دانستهاست. نويسندهي مقاله جنبشهاي فكري مذهبي-سياسي عصر «تيموريان»، مولانا «مجدالدين استرآبادي» و سيد اسحاق را دامادهاي «فضلالله» معرفي كرده است.
در «دانشنامه جهان اسلام»، سيد اسحاق در زمرهي جانشينان و خلفاي «فضلالله حروفي» شمرده شده است.
بنابراين گزارش، سيد اسحاق «مرشد خراسان» لقب داشت. او در «محرم‌نامه» سال تولد خود را 771هـ.ق. نوشته است.
سيد اسحاق آثاري در نظم و نثر براي بيان عقايد فرقه‌ي «حروفيه» پديد آورده است كه در ذيل به معرفي آنها خواهيم پرداخت.
آثار:
اين اثرِ سروده شده به زبان فارسي، يكي از منابع فرقه‌ي «حروفيه» است. شايد نسخههايي از آن در «موزهي ملي بريتانيا» و دانشگاه «كمبريج» موجود باشد. در حال حاضر فقط يك نسخه شناسايي گرديد كه ذيلا معرفي ميشود.
آغاز:
«بيا اي هوشمند حكمت آموز
بفضل ايزدي شمعي برافروز»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1172 در 9 برگ 19 سطري با كتابت خط نستعليق زيبا موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر را نميتوان به طور قطع و يقين به سيد اسحاق نسبت داد؛ زيرا در هيچ يك از منابع، جزو آثار وي شمرده نشده است. فقط دو نسخه‌ي خطي از آن در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» موجود است كه فهرست‌نويس نام مولف آن را «اسحاق بيك» آورده است.
براي تحقيق بيشتر بايد به اصل نسخههاي شماره 6969 و 13206 مراجعه شود.
از اين اثر يك گزارش در فهرست كتابهاي فارسي «واتيكان» به‌وسيله «اتور روسي» داده شده است. به نوشتهي وي، در متن كتاب از مولف چنين ياد شده است: «امير كبير حق الحق بحق و المعارف سيد اسحاق ماواه الجنة»
يكي ديگر از كتابهاي سيد اسحاق بشارت نامه است. شايد اين اثر نيز به نظم و درباره‌ي عقايد «حروفيه» است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي يافت نشد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ادوارد براون» نخستين بار به اشتباه اين اثر را شراب نامه تصور كرده است. تراب نامه در سه بخش تنظيم شده است. بخش اول درباره‌ي نبي (ص). بخش دوم درباره‌ي ولايت. بخش سوم درباره‌ي قيامت است. هر بخش با يك مقدمه شروع ميشود.
آغاز:
«بسمله. بنام عاشق اول و محب ازل كه به‌نظر جميل...»
انجام:
«... كه الفقر سواد الوجه في الدارين خالدين فيها ابد ارضي الله عنه... تم»
نسخههاي خطي:
1 نسخ خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 5/139 در مجموعهاي شامل برگ 85 تا 107 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بروسه» به شماره 6/1493 كه حدود 23 برگ تخمين زده ميشود، موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين كتاب را «دانشنامه جهان اسلام» به سيد اسحاق نسبت داده است. اما هيچ اثري از آن به دست نيامد. شايد در كتابخانههاي «تركيه» وجود داشته باشد.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي يافت نشد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
محرم نامه يكي از مهم‌ترين كتابهاي «حروفيه» است. سيد اسحاق آن را به زبان و گويش گرگاني نوشته است. محققان مطالعه اين كتاب را براي پژوهشگران موضوع «حروفيه»، در شناختن عقايد و افكار آنان ضروري توصيف كردهاند.
مولف آن را در 21 مقدمه و يك خاتمه تنظيم كرده است. فقط ديباچهي كتاب به زبان فارسي است. مطالعهي كتاب براي كسي كه بر اصطلاحات، رموز و گويش محلي استرآبادي آشنا نباشد، چندان مفهوم نيست.
نسخههاي خطي:
باوجود اينكه محرم نامه چاپ شده است، اما در حال حاضر هيچ نسخه‌ي خطي يافت نشد.
نسخههاي چاپي:
هوارت آن را در مجموعه رسائل «حروفيه» از صفحه 13 تا 58 به سال 1327هـ.ق. در «ليدن» چاپ كرده است. ظاهراً او همين كتاب را به زبان فرانسه ترجمه و از صفحه 94-20 آورده است. اما متن اصلي و ترجمه، داراي اغلاط است.
نامه نامي، اثر ديگري از سيد اسحاق در شرح اصول عقايد «حروفيان» است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي يافت نشد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
سيد اسحاق اين اثر را به سال 818هـ.ق. در «استرآباد» نگاشته است. اين نسخه با دو کتاب ديگر از وي، با عنوان‌هاي «تراب نامه» و «ولايت نامه» همراه است.
آغاز:
«شکر و سپاس حضرت واجب‌الوجودي را که از براي محافظت آداب ... جنس انسان را از جنس دواب ممتاز گردانيد.»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بروسه ترکيه» شايد به شماره 6/1493 موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
آخرين اثري كه به سيد اسحاق نسبت داده شده است، ولايت نامه است. محتواي آن نيز شامل نثر و نظم در آراي «حروفيان» است.
آغاز:
«بسم الله. شكر و سپاس و حمد بيقياس باني عالم»
انجام:
«شد ولايت نامه در چارم تمام
از مه ربيع الاول و السلام»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/139 در 5 برگ و به خط نستعليق موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بروسه» به شماره 7/1493 در 25 برگ و كتابت 1035هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثر آفرينان 1/241؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 22/791؛ دانشنامه جهان اسلام 13/85؛ فهرس اعلام الذريعة 1/162؛ فهرستواره کتاب‌هاي فارسي 6/686 و 7109، 198 و 8/835، 1084؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل حروفيه)487؛ مولفين كتب چاپي فارسي و عربي 1/533؛ مجموعه رسائل حروفيه (مقدمه).