امير آق ملك بن جمالالدين (امير شاهي)
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
امير آق ملك بن جمالالدين (امير شاهي)
ح 785-875هـ.ق.
«امير آق ملك» از آن روي در اين مجموعه ذكر مي‌شود كه در اواخر عمر به «استرآباد» كوچ کرد و هم در آنجا زيست تا جان به جان آفرين تسليم كرد.
او شاعر،اديب، موسيقيدان، خوش‌نويس و نقّاش دوره‌ي «تيموري» بود. شهرتش «اميرشاهي»، تخلّصش «شاهي»، نسبتش سبزواري و فيروزكوهي بود.
امير شاهي خواهرزاده‌ي «خواجه علي مويد سربداري» و نسبش به اميران «سربدار» ميرسد. «خواند مير» در علت اشتهار شاعر به «امير» و تخلّصش به «شاهي»، گويد: «چون نسبش به «سربداران سبزواري» ميپيوست و مذهب «شيعه» داشت، شاهي تخلّص مينمود.»
اين شاعر در نگارگري و موسيقي مهارت داشت. گويند «عود» را خوش مينواخت. بسياري از تذكرهنويسان وي را در زمرهي خوش‌نويسان «کتابخانه‌ي بايسنقري» برشمردهاند.
ظاهر اينکه پدر شاعر، «ملك جمالالدين» در «فيروزكوه» به دنيا آمد و سپس به «سبزوار» كوچ کرد. اميرشاهي در «سبزوار» متولّد شد و هم در آنجا باليد. آنگاه كه در ادب و شعر به مقام بلندي دست يافت، از «سبزوار» به «هرات» رفت.
«شاهزاده بايسنقر» در «هرات» او را نواخت و مقدمش را گرامي داشت. املاكِ موروثي از «سربداران» را بدو بازگرداند و در صدر مجلس خويش نشاند. ليك دوستي ميان آن دو پايدار نبود. گويا «شاهزاده بايسنقر» از شاعر تقاضا كرد كه تخلّص «شاهي» را به وي واگذارد و خود تخلّص ديگري برگزيند؛ چون شاعر نپذيرفت، بيمهري آغاز کرد.
به هر روي اميرشاهي از «شاهزاده بايسنقر» رويگرداند و به زادگاهش بازگشت. در آنجا به كشاورزي پرداخت و با دسترنج خويش به عزت زيست.
چندي بعد «ابوالقاسم بابر»، اميرشاهي را به «استرآباد» دعوت كرد تا نقاشيهاي «كوشك گلافشان» را به انجام رساند. اميرشاهي در «استرآباد» بود تا زندگي را بدرود گفت. گويا پيكرش را به «سبزوار» بردند و در خانقاه اجدادي‌اش به خاك سپردند.
ادبا و تذكرهنويسان، اميرشاهي را شاعري نغزگوي و شيرين سخن توصيف كردهاند. سرودههايش را به جهت لطافت، نازك خيالي و سوز و گدازش ستودهاند. «جامي» اشعار وي را لطيف، يك دست و هموار دانسته است. غزلياتش عاشقانه و گاه عرفاني است.
«خواندمير» شمار اشعارش را بيش از دوازده هزار تعيين كرده است. اما حدود هزار بيت از آن همه، در دست است. ديوانش مشتمل بر هزار و سي دو بيت است. 182 غزل، 5 قطعه، 15 رباعي و 5 بيت معما، مجموعه ديوان وي را شامل مي‌شود.
آثار:
نسخههاي خطي اين ديوان متعدد است. در كتابخانههاي «ايران»، «پاكستان»، «تركيه» و «تاجيكستان»، دهها نسخه وجود دارد. آغاز و انجام برخي از آنها افتادگي دارد. بقيه نيز متفاوت است. در اينجا به دو آغاز و انجام بسنده مي‌شود:
آغاز (1):
شكر خداوند كه در ابتدا
زد قلم صنع مر اين نكته را
آغاز (2):
اي نقش بسته نام خطت با سرشت ما
وين حرف شد ز روز ازل سرنوشت ما
انجام (1):
سخن تا چند گويم پيچ در پيچ
تو را من دوست ميدارم، دگر هيچ
انجام (2):
بشتاب كه از رهش به گردي برسي
باشد كه به پاي بوسِ مردي برسي
محتواي اين نسخهها و تعداد ابيات آنها نيز متفاوت است. آنچه مسلم است اينكه اكثر آنها، در حدود هزار بيت از اشعار، غزليات، رباعيات و قطعات شاعر را در بردارد.
نسخههاي خطي:
حداقل شش نسخه‌ي خطي از ديوان اميرشاهي در «كتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شرح ذيل موجود است:
نسخه‌ي شماره 1243 در 70 برگ، كتابت سال 944هـ.ق.، احتمال مي‌رود که قديميترين نسخه‌ي خطي در اين کتابخانه است.
نسخه‌ي شماره 5096 در 40 برگ، كتابت سال 976هـ.ق.، داراي حواشي و نسخه‌ي شماره 2441 در 96صفحه، كتابت سال 980هـ.ق.، از نظر قدمت، در رتبهي دوم و سوم قرار دارند.
اما نسخههاي شماره 4066 در 27 برگ، شماره 63 در 73 صفحه و شماره 370 در 40 برگ، بدون تاريخ مشخص كتابت و شايد در سده‌ي دهم تا دوازدهم هـ. ق. نوشته شده‌اند.
هم‌چنين 7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملك» به شرح ذيل موجود است:
نسخه‌ي شماره 5519 در 81 برگ، كتابت سال954هـ.ق. و نسخه‌ي شماره 5975 در 58 برگ، كتابت سال 980هـ.ق. و نسخههاي 5259 در 50 برگ، کتابت سده‌ي 10هـ.ق.، 5251، 2/5603، 11/5604 و 1/4955 كتابت سده دهم و دوازدهم هـ. ق. هستند. نسخه‌ي اخير با عنوان «اشعار اميرشاهي» فهرست شده است.
نيز 2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 3660 در 52 برگ، كتابت سال 979هـ.ق. و شماره 3681 بدون تاريخ كتابت موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2742/ف، شماره1/290 در 65 صفحه، کتابت سال 979هـ.ق.، شماره 1422 در 53 برگ، کتابت سده‌ي 11هـ.ق. و شماره 2464 در 50 برگ، کتابت سده‌ي 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 8/735 بدون تاريخ كتابت موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره‌ي 116 و كتابت سده دهم هـ. ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آرامگاه بوعلي همدان» به شماره 1806 در 96 برگ، کتابت سال 930هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران» به شماره 4094 در 33 برگ، کتابت سال 970هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2/279 کتابت سده‌ي 10هـ.ق. و شماره 388 در 41 برگ، کتابت سال 983هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي مفتاح تهران» به شماره 627 کتابت سده‌ي 10هـ.ق. موجود است.
8 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سلطنتي تهران» به شماره 2/305 کتابت سال 954هـ.ق.، شماره 2/653 کتابت سال 967هـ.ق.، شماره 1/11073 کتابت سال 982هـ.ق.، شماره 374 در 75 صفحه، کتابت سال 932هـ.ق.، گويا منتخب از غزليات و رباعيات شاعر است، شماره 348 در 94 صفحه، کتابت سال 947هـ.ق.، شماره 2163 در 100 صفحه، کتابت سال 951هـ.ق.، شماره 666 در 82 صفحه، کتابت سال 955هـ.ق. و شماره 344 در 86 صفحه، کتابت سال 1005هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي مير احمد كاظمي يزد» به شماره 362 در 38 صفحه، کتابت سال 882هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي فرخ در مشهد مقدس» به شماره 29 کتابت سده‌ي 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 4882 در 40 برگ، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي جمعيت نشر فرهنگ رشت» به شماره 704 در 46 برگ، موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 10959 Or کتابت سال 878 هـ.ق. و شماره 8760Or کتابت سال 888 هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي معهد الدراسات الشرقيه» شهر «دوشنبه» به شماره 2/8848 کتابت سال 850هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «موزه‌ي تاريخ ادبي باكو» بدون شماره، کتابت سده‌ي 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنجبخش اسلامآباد» به شماره 3/6141 در 72 صفحه، کتابت سال 1017هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي توب‌قاپوسراي استانبول» به شماره 1061 H در 52 برگ، کتابت سال 921هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي شجدرين لنينگراد» به شماره 417 کتابت سال 906هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالكتب قاهره» به شماره39م در 90 برگ، کتابت سال 888هـ.ق. و شماره 99م کتابت سال 987هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي جمعيت آسيايي سلطنتي لندن» به شماره 365 کتابت سده‌ي 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ميشيگان» به شماره 323 در 50 برگ، کتابت سال 916هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه لنينگراد» به شماره 2/380 کتابت سده‌ي 9و10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه لس‌آنجلس» به شماره 764 M در 8 برگ، کتابت سده‌ي 11هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آصفيه حيدرآباد» به شماره 624 و شماره 747 در 28 برگ، کتابت سال 999هـ.ق. موجود است.
16 نسخه‌ي خطي در كتابخانههاي «پاكستان»، برگرفته از فهرست مشترك نسخههاي خطي فارسي پاكستان به شمارههاي 52، 98، 142، 174، 540، (3079)2/74، 152/149، 4/913، 1/982، 53/1572، 35/4690، 324/2645، 154/230، 153/160، كه در اين ميان قديميترين نسخه به شماره 152/149 با تاريخ كتابت 888هـ.ق. در «لاهور» کتابخانه‌ي «محمدشفيع» موجود است. اين نسخه در جلد هفتم فهرست مشترك توصيف شده است.
10 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه استانبول» موجود است. اين نسخهها به ترتيب قدمت عبارت‌اند از:
نسخه‌ي شماره 511 با سال كتابت 864هـ.ق.، 509 با سال كتابت 946هـ.ق.، 484 با سال كتابت 972هـ.ق.، 1335 با سال كتابت 1008هـ.ق. و نسخههاي شماره 1482، 531، 491، 540، 22 و 66 با سال كتابت سده دهم هجري.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي بروسه» با شماره 6/386 و با عنوان «منتخب ديوان شاهي» موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيكستان» با شمارههاي 2/611، 2/884، 1911 و 1544 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو شرقشناسي تاجيكستان» به شماره 5395 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 3242645 DI/VI در 41 برگ، کتابت سده‌ي 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عارف حکمت مدينه» به شماره 109 در 65 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي کراچي پاکستان» به شماره N.M / 913-1957 در 92 برگ، کتابت سال 937هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي مفتاح تهران» به شماره 627 کتابت سده‌ي 10هـ.ق. موجود است.
6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» با شمارههاي 479A، 481A، 187B، 100C و 115C، كه قديميترين نسخه‌ي آن به سال 867 كتابت شده، موجود است.
اگر تاريخ كتابت نسخه‌ي شماره 2/8848 «معهد الدراسات الشرقيه» شهر «دوشنبه» به سال 850هـ.ق. و نسخه‌ي شماره 511 «دانشگاه استانبول» در 36 برگ و کتابت سال 864هـ.ق. صحيح باشد، قديميترين نسخههاي ديوان «اميرشاهي» در جهان، به شمار مي‌روند.
پس از آن نسخه‌ي شماره 10959 Or «موزه‌ي ملي بريتانيا» با سال كتابت 878هـ.ق. قدمت دارد.
پس از آن نسخه‌ي شماره 2373 «دارالكتب قاهره» و نسخه‌ي شماره 8760Or «موزه‌ي بريتانيا» و نسخه‌ي شماره 152/149 «کتابخانه‌ي محمدشفيع» در «لاهور»؛ قدمت دارد؛ زيرا هر سه نسخه به سال 888هـ.ق. كتابت شده‌اند.
نسخههاي چاپي:
ديوان «اميرشاهي» بارها چاپ شده است. بظاهر نخستين چاپ آن به سال 1288هـ.ق. در «قسطنطنيه» با قطع وزيري و 72 صفحه و سپس سالهاي 1322هـ.ق. در «بمبئي»، با قطع رقعي و 119 صفحه و به سال 1326هـ.ق. در «استانبول» هم‌چنين در قطع رقعي و 116 صفحه و سال 1348 در «تهران» در قطع وزيري و 64+109صفحه چاپ و منتشر گرديده است.
بنا به گزارش برخي منابع، ديوان «اميرشاهي» در «سوئيس» نيز چاپ و منتشر گرديده است.
منابع:
آتشكده‌ي آذر 1/400-404؛ اثرآفرينان 1/307؛ احوال و آثار خوش‌نويسان 1/77-79، 92؛ احوال و آثار نقاشان قديم ايران 1/92، 240؛ از سعدي تا جامي 723-726؛ پيدايش خط و خطاطان 83-84؛ تاريخ ادبيات افغانستان 204؛ تاريخ ادبيات در ايران، صفا 4/310-314، 448؛ تاريخ موسيقي 1-232؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/301؛ تاريخ نهضت‌هاي فکري ايرانيان 217؛ تحول شعر فارسي 44-45، 330-332؛ تذکره‌ي حسيني 168؛ تذکره‌ي روز روشن 832-833؛ تذکره‌ي سمرقندي 321-329؛ تذكرةالشعراء 480-492؛ حبيب السير 4/18-19؛ خط و خطاطان 187؛ خلاصة الاشعار 290، 555؛ دانشنامه زبان و ادب فارسي 1/527-528؛ دانشنامه هنرمندان ايران و جهان اسلام 98، 302؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 10/262-263؛ دايرةالمعارف تشيع 9/516؛ دايرةالمعارف مصور پيمان1094؛ دايرةالمعارف آريانا 3/897؛ الذريعة 9/502-503؛ رجال كتاب حبيب السير 142؛ رياض الجنة، (روضه پنجم، قسم دوم) 845؛ رياض السياحة 99؛ رياض الشعراء داغستاني 334؛ ريحانة الادب 1/179-180؛ سرآمدان فرهنگ 1/195؛ شمع انجمن 232-233؛ تذکره‌ي صبح گلشن 221؛ تذکره‌ي صبح گلشن 221؛ فرهنگ سخنوران 291؛ فرهنگ نام آوران خراسان 54؛ قاموس الاعلام 4/2839؛ گلزار جاويدان 2/689؛ گل‌هايي از گلستان شعر فارسي 1/174؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل شاهي سبزواري) 185؛ مجالس المومنين 1/666-667؛ مجالس النفائس 23-24، 58-59، 138، 145؛ مجمع الخواص 155؛ مجمع الفصحاء 4/44؛ مرآة الخيال 84، بهارستان 121؛ مستدركات اعيان الشيعة 7/5؛ موسوعة مؤلفي الامامية 1/84-85؛ مناقب هنروران 58؛ مولفين كتب چاپي فارسي و عربي 6/282؛ نامنامه موسيقي ايران زمين 3/68؛ نتايج الافكار 363-365؛ هفت اقليم 2/286-287.