ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجاني
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
350-431هـ.ق.
از شرح احوال، آثار، زادگاه و تحصيلات «ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجاني»، آگاهي اندکي در دست است. همين‌قدر مي‌دانيم که در «بغداد» تحصيل کرد و در «اندلس» زيست.
به درستي دانسته نيست که آيا ثابت بن محمد، در «جرجان» زاده شد و پس از رشد و تحصيل مقدمات علوم، به سوي «بغداد» و سپس اندلس حرکت کرد، يا پيش از تولدش، خاندان وي از «جرجان» به «بغداد» مهاجرت کردند.
آنچه مسلم است اينکه وي اصالت جرجاني داشته است. هرچند برخي منابع نسبت عدوي نيز بدو داده‌اند. «ابن‌خطيب» او را استرآبادي نيز خوانده است.
همين گزارش ابن‌خطيب حکايت از آن دارد که ثابت بن محمد پيش از حرکت به سوي اندلس (378هـ.ق.)، در «بغداد» به تحصيل و تکميل دانش خود اشتغال داشت.
او در «بغداد» از بزرگان ادب و لغت بهره برد. از «ابنجني»، «علي بن عيسي ربعي» و «عبدالسلام بن حسين بصري» در علم زبان و ادبيات عرب، روايت نقل ميکند.
خود نيز در «بغداد» کرسي درس برپاکرد. اما در پايتخت جهان اسلام ماندگار نشد. به سوي شهرهاي غربي حرکت کرد. از آنجا راهي آفريقا و سپس «مغرب» و «اندلس» شد. ظاهراً در 406هـ.ق. به اندلس هجرت کرد و در «غرناطه» سکنا گزيد.
او در آنجا مورد توجه «مجاهد بن يوسف عامري»، «ابوالجيش الموفق» قرار گرفت. به دربار شاهان اندلس راه يافت و مقامي بلند پيدا کرد. اما پس از مدتي در کار سياست و جنگ دخالت کرد و در جريان اختلاف بر سر قدرت، مورد تهمت واقع شد. گويا به دستور «باديس بن حبوس»، «امير صنهاجه»، متهم شد که با پسر عموي او، «بيدر بن حباسه» متحد و عليه امير قيام کرده است. در پي چنين اتهامي، محاکمه و به قتل رسيد.
ثابت جرجاني در واژه‌هاي بياباني ناياب (غريب) و شعر جاهلي و اسلامي توانا توصيف شده است. او دانش فلسفه، منطق و نجوم را به خوبي فراگرفته و با آن آشنا بود.
ابوالفتوح ثابت را روايت‌گر ادبيات و لغت عرب معرفي کرده‌اند. او در «بغداد» از کساني چون: «ابواحمد عبدالسلام بصري» و «ابنجني» و «علي بن عيسي ربعي» روايت کرده است.
گذشته از دانش و ادب ثابت، او را مردي سوارکار و جنگاور نيز توصيف کرده‌اند.
آثار:
«عبدالرحمن بن اسحاق زجاجي»، متوفاي 337هـ.ق.، اديب و نحوي مشهور قرن چهارم، آثار زيادي در ادب عربي دارد. از آن جمله کتابي به نام «الجمل في النحو» نوشته است که بسياري از ادبا برآن شرح نوشته‌اند. «ثابت بن محمد جرجاني» نيز در اندلس شرحي بر «جمل زجاجي» تصنيف کرده است.
ظاهراً اين اثر تصنيفي، به شکل املا بوده است. در واقع او آن را بر شاگردانش املا کرده و آنها آن را نوشته‌اند.
از اين شرح، گزارشهاي دقيقي در دست نيست. مطالب ناراستي که در فهرستها وجود دارد، نياز به تحقيق و دقت دارد. اينک برخي از آنها معرفي ميگردد.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي اسکوريال مادريد» به شماره 289 موجود است.
در «کتابخانه‌ي اسکوريال مادريد» «اسپانيا» نيز يک نسخه از کتاب «شرح الجمل الجرجانية» به شماره 172 وجود دارد که ميکروفيلم آن در «مرکز احياء تراث اسلامي» به شماره 547 نگهداري ميشود. اما اين نسخه به نام «عبدالقاهر جرجاني» ثبت شده است.
نسخهي ديگري در «کتابخانه‌ي اسکوريال مادريد» به شماره 173 و با همان نام وجود دارد که نويسنده آن «محمد بن احمد قصيري» معرفي گرديده است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 1/515/492-ج با عنوان «شرح جمل جرجانية» وجود دارد. اما فهرست‌نويس مولف آن را «عبدالقاهر جرجاني» ثبت کرده است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 2586 در 165 برگ وجود دارد که آن هم به نام «عبدالقاهر جرجاني» است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. شرح ديوان الحماسة لابي تمام
ديوان «ابوتمام»، مسمي به «الحماسة» اثر ادبي بسيار مهمي است که ادباي بزرگي آن را شرح کرده‌اند. ابوالفتح ثابت بن محمد نيز آن را شرح کرده است.
بنا به گزارشي که از «فهرس المخطوطات المصورة مکتبة اسکوريال مادريد» در دست است، يک شرح نيز به ثابت بن محمد جرجاني نسبت داده شده است. اين نسخه نيز بايد بررسي و تحقيق شود. ليكن به دليل دوردستي، اطلاعات چنداني از وضعيت نسخه نميتوان به دست آورد.
نسخههاي خطي:
از اين اثر فقط يك نسخهي عكسي در فهرس نسخههاي عكسي «ديراسكوريال مادريد» در «اسپانيا» به شماره 289 گزارش شده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
الاحاطة 1/454-455؛ ارشاد الاريب 2/398-399؛ انباه الرواَة 1/298؛ بغية الملتمس 236؛ بغية الوعاة 210، 482؛ جذوة المقتبس في ذکر ولاة الاندلس 1/284-285 و 2/565؛ الحلل السندسية 3/299؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 17/1؛ دول الطوائف 127؛ الذخيرة في محاسن اهل الجزيرة 4(1)/96-97 (124-126)؛ الصلة 1/123-125؛ فهرست ابنخير 315، 387؛ فهرس المخطوطات المصورة ديراسكوريال بمدريد اسبانيا؛ کشف الظنون 1/604؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل ثابت) 17؛ معجم الادباء 1/366-368 و 2/773 و 7/145؛ معجم الشعراء الاندلسيين و المغاربة 71؛ معجم المولفين 1/467؛ الموسوعة الميسرة في تراجم ائمة التفسير و الاقراء و النحو و اللغة 1/592؛ الوافي بالوفيات 10/468-469.