حسن بن محمد استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 9 و 10هـ.ق.
فقيه، مفسر، عارف و متکلم نامدار «استرآباد» در قرن نهم هـ. ق.، «کمال‌الدين» يا «جمال‌الدين حسن بن شمس‌الدين محمد بن حسن استرآبادي»، مجتهدي مبارز و متعهد بود که در حرکت علمي «نجف اشرف» نقش موثري بازي کرد.
بعد از انقراض حوزه‌ي علميه‌ي «حله»، تعدادي از دانشمندان و مجتهدان بزرگ «شيعه» در «نجف اشرف» سکونت اختيار کرده و به تحقيق، تاليف و تدريس پرداختند تا به تدريج حوزه‌ي «نجف اشرف» رونق يافت.
با تاسف فراوان بايد گفت مورخان و تذکره‌نويسان از نوشتن شرح احوال و آثار تعداد زيادي از علما در سده‌هاي مختلف کوتاهي ورزيده و آيندگان را از شناخت درست افکار و آثار آنان محروم ساخته‌اند. زندگي‌نامه ملا حسن بن محمد استرآبادي نيز مانند بسياري ديگر از دانشمندان «شيعه»، در تاريکي نانوشته‌ها باقي مانده و اينک هيچ مطلبي در دست نيست. آنچه مسلم است، برشمردن تعدادي از آثار اوست که در برخي از منابع قابل دسترسي است. اندک آگاهي از او اينکه، از دانش پدرش بهره برده و برخي علوم را نزد وي فراگرفته است.
حسن بن محمد استرآبادي تا سال 891هـ.ق. زنده بود. به درستي دانسته نيست که پس از آن چقدر زيسته است.
از آنجا که در فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌هاي مختلف، از شخصيت ديگري با نام حسن استرآبادي و متخلّص به «سحابي»، سخن به ميان آمده، احتمال يکي بودن اين دو شخصيت پيش مي‌آيد. خصوصاً که لقب هردو را کمال‌الدين نوشته‌اند. ليکن اين احتمال به دليل تفاوت زماني ضعيف مي‌شود؛ زيرا حسن استرآبادي متخلّص به سحابي، تا سال 1021هـ.ق. زنده بود. همين تفاوت زماني، سبب شد که ما شرح‌حال و آثار آنها را جداگانه نقل کنيم.
آثار:
برخي منابع مانند «معجم رجال الفکر و الادب في النجف»، اين اثر را به طور مستقل براي مولف ثبت کرده است. اين در حالي است که بسياري از منابع ديگر و نسخه‌هاي خطي موجود از کتاب «معارج السؤول و مدارج المامول»، حکايت از آن دارد که «معارج السؤول» همان کتاب «آيات الاحکام» است.
برخي ديگر معتقدند که کتاب «آيات الاحکام» از کتاب «عيون التفاسير» به‌وسيله مولف برگزيده شده است.
به هر روي، آيات الاحکام اثري است در بيان و تفسير آياتي که احکام فقهي را بيان مي‌دارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آصفيه‌ي حيدرآباد» به شماره 457 در 313 برگ، کتابت سال 953هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. رباعيات سحابي و ديوان سحابي
به‌نظر نگارنده نسبت اين ديوان و رباعيات به حسن بن محمد استرآبادي قطعي نيست. شايد به دليل شباهت زياد نام سراينده، ذيل آثار وي معرفي شده است.
براي آگاهي از آثار سحابي، به مدخل «حسن سحابي» مراجعه شود.
کمال‌الدين حسن استرآبادي، اين رساله را به زبان فارسي و با موضوع عرفان و اخلاق، به نگارش در آورده است.
صفحات نخستِ تنها نسخه‌ي باقي‌مانده از آن اثر، نقصان دارد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 8583 در 104 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«الفصول النصيرية» کتاب «خواجه نصيرالدين طوسي» است. خواجه اين کتاب را در علم کلام نگاشته است. بسياري از شاگردان و دانشمندان معاصر و متاخر از خواجه، آن را شرح کردهاند. حسن بن محمد استرآبادي نيز به شرح آن پرداخته است.
اين شرح به‌صورت ترکيبي نگارش يافته و بسيار مفيد توصيف شده است. گفته مي‌شود، حسن بن محمد استرآبادي شرح فصول را براي حاکم حويزه (هويزه) نوشته و به سال 870هـ.ق. پايان داده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي علي حيدر مويد» در «قم» به شماره 73، کتابت سال 1036هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز الدراسات و البحوث الاسلامية» به شماره 334 در 211 برگ، آخرش ناقص، موجود است.
بر اساس 1 نسخه‌ي خطي که در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1/1473 در 263 برگ، نگهداري مي‌شود، نام شارح نسخه‌ي فوق، «حسن بن محمد بن حسين نجفي استرآبادي» است.
هم‌چنين شرح بر ترجمه‌اي است که گويا «سيد رکن‌الدين حسن استرآبادي» از «فصول» «خواجه نصير» به انجام رسانده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر تفسيري نه چندان مبسوط و مفصل، شرح و تفسير بر آيات قرآن کريم است. بنا بر گزارش برخي منابع، اين کتاب بسيار مفصل است و مولف آن را خلاصه کرده و کتاب ديگري نگاشته است. اين احتمال وجود دارد که همان آيات الاحکام پيش گفته باشد. يا يکي گزيده‌ي ديگري است. براي اظهار نظر دقيق، بايد نسخه‌هاي آنها مقايسه گردد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2006 در 395 برگ، کتابت سال 885هـ.ق.، جلد سوم، شامل سوره مريم تا آخر فاطر، ناقص، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. معارج السؤول و مدارج المامول (آيات الاحکام) (تفسير اللباب)
اين کتاب تفسير و شرح 500 آيه از آيات قرآن مجيد در موضوع احکام و فقه است. گفته مي‌شود اين تفسير و شرح، يکي از مبسوط‌‌‌ترين و بهترين شروح بر آيات احکام است.
مولف سال 891هـ.ق. از تاليف و تفسير آن فارغ شده است. اين کتاب با عنوان «تفسير اللباب» و «آيات الاحکام» نيز شناخته مي‌شود.
به احتمال زياد همان کتاب آيات الاحکام پيش گفته است. ليکن به دليلي که پيش‌تر بيان شد، مستقل آورديم.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10665 در 411 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نواب مشهد» به شماره 31 در 409 برگ، کتابت سال 1030 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فاضليه مشهد» به شماره 39 در 409 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق. موجود است. تعداد برگ و سال کتابت اين نسخه با نسخه‌ي مدرسه‌ي نواب «مشهد» يکي است. اين احتمال وجود دارد که آنها رونوشت يک نسخه هستند.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 12177 در 127 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. و شماره 12240 در 115 برگ موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1553 در 217 برگ، شماره 1417، کتابت سال 988هـ.ق.، شماره 377 در 217 برگ، شماره 10113 در 119 برگ و شماره 13778 در 409 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 288، شماره 12177 در 127 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 12240 در 115 برگ، طرفين ناقص و شماره 3868 در 856 برگ، کتابت سال 977هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10665 در 411 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي نواب مشهد» به شماره 31 در 409 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي فاضل هندي» در «اصفهان»، کتابت سال 951هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 5/242؛ تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام 402؛ الحوزة العلمية في النجف الاشرف 74؛ دانشنامه قرآن 2/1701؛ دايرةالمعارف تشيع 2/106؛ الذريعة 1/42 و 4/311 و 13/383 و 15/377 و 16/246 و 21/81 و 25/27؛ رياض العلماء 1/143-144، 319-320، 341-342؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 118؛ طبقات اعلام الشيعة (الضياء اللامع) 6/41؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 7/48؛ کتابنامه بزرگ قرآن کريم 1/33؛ معجم التراث الکلامي 4/81؛ معجم المولفين 3/178؛ معجم رجال الفکر و الادب في النجف 1/113؛ معجم طبقات المتکلمين 3/198-199؛ معجم مولفي الشيعة 23؛ مع علماء النجف 1/201، 208؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمين 1/543؛ موسوعة طبقات الفقهاء 8/98؛ موسوعة النجف الاشرف 7/68 و 13/41.