حسین بن اسماعیل جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 5هـ.ق.
محدث، حافظ، اديب، خطيب، شاعر، فقيه و متکلم، «ابوعبدالله حسين بن اسماعيل بن زيد بن حسن بن جعفر حسني شجري»، از دانشمندان «زيدي» مذهب «جرجان» است.
به احتمال زياد، حسين شجري استرآبادي، در «جرجان» ديده به جهان گشود. اما از محل وفات او گزارش دقيقي در منابع تاريخي ديده نشد.
الموفق بالله ابوعبدالله شجري در «جرجان» تحصيل کرد. او در خانداني «زيدي» مذهب رشد نمود و علوم ادبي، فقهي و کلامي را نزد استادان «جرجان» آموخت.
يکي از مشهورترين استادان ابوعبدالله حسين شجري، «قاضي عبدالجبار معتزلي» متوفاي 415هـ.ق. است. شجري از اصحاب «المويد بالله احمد بن حسين هاروني» متوفاي 411هـ.ق. بشمار مي‌رفت.
شجري ظاهراً از «جرجان» به «ري» هجرت و سپس به شهرهايي که حوزه‌ي علميه‌ي داشتند سفر کرد.
سال مرگ ابوعبدالله حسين شجري، مورد اختلاف است. سال 420هـ.ق. مورد اعتماد بيشتري واقع شده است.
فرزندش «المرشد بالله يحيي بن حسين شجري» نيز از امامان و بزرگان «زيديه» است.
در هر حال، ابوعبدالله شجري در علوم و فنون عصر خود شهرت داشت و در ميان «زيديه» از مقامي بلند برخوردار بود.
آثار:
همان طور که از نام آن مشخص است، مباحث کلامي را مورد توجه قرار داده است.
نسخه‌هاي خطي:
از اين اثر فقط 1 نسخه، آن هم جلد دوم، در يکي از کتابخانه‌هاي خصوصي کشور «يمن» گزارش شده است. گزارش کننده «عبدالسلام الوجيه» در «کتاب مصادر التراث في المکتبات الخاصة في اليمن» است.
و مشخصات کتاب را 676 صفحه، بدون تشخيص ناسخ و کتابت سال 1048هـ.ق. ذکر کرده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر يکي از معتبرترين آثار «زيديه» و مشهورترين کتاب الموفق بالله حسين بن اسماعيل شجري است.
موضوع کتاب عمدتاً مواعظي در سير و سلوک و زهد و اخلاق است که در هر بحثي پس از آوردن آيات، رواياتي از پيامبر(ص) و علي(ع) و ديگر «اهل‌بيت» ذکر شده و سپس موعظه‌هاي ديگران، به آن افزوده شده است. در بخش پاياني کتاب نيز احاديثي در فضيلت «اهل‌بيت»(ع) ذکر شده است.
نسخه‌هاي خطي:
نسخه‌هاي متعددي از اين اثر موجود است. اما بيشتر آنها در کشور «يمن» و در کتابخانه‌ها خصوصي و شخصي نگهداري مي‌شود. به همين جهت امکان دادن شماره کتاب مثل ساير نسخه‌هاي خطي وجود ندارد. از اين رو چاره‌اي جز نقل مشخصات نسخه‌ها از «مصادر التراث في المکتبات الخاصة في اليمن» نداريم.
1 نسخه را «حسين بن عبدالرحمن بن عبدالله»، بعناية «يحيي بن احمد بن محمد الحمزي»، در تاريخ 10 شعبان 1067هـ.ق. به خط نسخ استنساخ کرده است. اين نسخه در 253 صفحه به شماره 24 در مصادر التراث از «کتابخانه‌ي خصوصي محمد بن عبدالعظيم الهادي» معرفي شده است.
نسخه‌ي ديگر به شماره 25 در مصادر التراث معرفي گرديده است. اين نسخه در 225 صفحه و کتابت سال 1157هـ.ق. به استنساخ «يحيي بن الکبسي» در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد محمد بن محمد الکبسي» موجود است.
نسخه‌ي سوم نيز در همان منبع به شماره 222 از «کتابخانه‌ي محمد بن حسن عجري» معرفي شده و مشخصات آن چنين است: 216 صفحه، کتابت سال 1157هـ.ق.، ناسخ مجهول، شايد در «کتابخانه‌ي سيد عبدالسلام الوجيه» تصوير آن موجود است.
نسخه‌ي چهارم و پنجم در 376 صفحه به گزارش همان منبع، با شماره 47 و 48 در مجموعه اي بدون تعيين کاتب و سال کتابت است. هردو نسخه شايد در «کتابخانه‌ي خصوصي محمد بن عبدالعظيم الهادي» موجود است.
نسخه‌ي ششم به شماره 61 و در ضمن يک مجموعه گزارش شده است.
نسخه‌ي هفتم در مجموعه‌ي شماره 446 و در 241 صفحه توصيف شده است.
نسخه‌ي هشتم در مجموعه‌اي به شماره 143 کتابت «محمد بن حسين شريف» در «کتابخانه‌ي خصوصي عبدالرحمن شايم» گزارش شده است.
نسخه‌ي نهم به شماره 27 در مجموعه‌اي از کتاب‌هاي کتابخانه‌ي خصوصي سيد مرتضي بن عبدالله بن عثمان وزير، بدون ناسخ و سال کتابت، اما مقابله شده به سال 600هـ.ق. در منبع فوق معرفي شده است. اوراق نخستين اين نسخه در اثر رطوبت از بين رفته است.
نسخه‌ي دهم در 376 صفحه، کتابت سال 1357هـ.ق. به استنساخ «محمد بن حسين شريف» و به شماره 63 در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد عبدالله راويه» معرفي شده است.
نسخه‌ي يازدهم درهمان کتابخانه‌ي خصوصي «سيد عبدالله راويه» با شماره 17 در ضمن مجموعه اي است که 300 صفحه را شامل مي‌گردد. سال کتابت اين نسخه 1367هـ.ق. و ناسخ آن «صلاح بن احسن نورالدين» است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين اثر در برگيرنده‌ي احاديث بسياري است که محقق کتاب، تنها احاديث نبوي آن را تا 536 مورد، شمارش کرده است.
الإعتبار و سلوة العارفين در سال 1421ق/2001م، براي اولين بار به کوشش «عبدالسلام عباس وجيه»، به وسيله «موسسه فرهنگي امام زيد بن علي(ع)»، در 734 صفحه منتشر شده است.
محقق تواناي اين کتاب علاوه بر تحقيقِ در خور تحسين آن، در تأليفي مستقل به نام «معجم رجال الاعتبار و سلوة العارفين»، شرح‌حال رجال ذکر شده در اين کتاب را نگاشته که به 1040 ترجمه از محدثان، عالمان، زاهدان، امامان «اهل‌بيت» و ديگر شخصيت‌هاي «زيديه» بالغ مي‌شود.
نسخه‌هاي خطي:
تنها نسخه‌ي خطي اين اثر در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد عبدالله راويه» در «يمن» و همراه با يک نسخه از «الاعتبار و سلوة العارفين» به‌وسيله‌ي «عبدالسلام الوجيه» در «مصادر التراث» معرفي شده است. شماره نسخه 17، کاتب «صلاح بن احسن نورالدين» و در 25 صفحه است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعلام المولفين الزيدية 366؛ التحف شرح الزلف 222؛ تراجم الرجال جنداري 12؛ اللآلي المضيئة في اخبار الزيدية2/55؛ مصادر التراث في المکتبات الخاصة في اليمن 1/177، 222، 302، 303، 443، 472، 482، 520 و 2/118، 371، 524، 533؛ معجم التراث الکلامي 1/184؛ معجم المولفين 1/539؛ معجم طبقات المتکلمين 2/202-203؛ مولفات زيدية 1/77.