سيد عبدالحی بن عبدالوهاب حسينی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد عبدالحي بن عبدالوهاب حسيني استرآبادي
(نظام الدين عبدالحي)/ قرن 10هـ.ق.
«امير نظام‌الدين عبدالحي بن عبدالوهاب بن طاهر» يا «علي بن داوود حسيني اشرفي استرآبادي»، فقيه، متکلم، مدرس و قاضي شهر «هرات» بود.
او در «استرآباد» ديده به جهان گشود. تحصيلاتش را در زادگاهش و نزد والد گرامش آغاز کرد. پس از گذراندن دوره مقدمات و سطوح عالي، از محضر بزرگاني چون «محقق کرکي» بهره برد.
او همچنان در منطق، کلام، حکمت و ادب، پيگير تحقيق و مطالعه بود. تا به «هرات» رفت. در آنجا به دليل مهارتش در علوم مختلف، مورد توجه «ميرزا حسين بايقرا» قرار گرفت و از سوي وي به عنوان مدرس در «مدرسه‌ي گوهرشاد بيگم» برگزيده شد.
در آن دوران منطقه «هرات» و «خراسان»، مورد تاخت و تاز «ازبکان» قرار ميگرفت. زماني که «شاه اسماعيل» آنان را عقب راند و بر «هرات» مسلط شد، مير عبدالحي را بر مسند قضاوت در «هرات» گماشت. اين سمت تا زمان مرگ «شاه اسماعيل» ادامه داشت. پس از فوت وي و تسلط «ازبکان» بر آن نواحي، سيد عبدالحي از ترس گزند بدخواهان و دشمنان، به «کوهبنان» «کرمان» سفر کرد و تا آخر عمر در آنجا زيست.
پدرش، سيد عبدالوهاب حسيني نيز از علما و قضات مشهور «استرآباد» است. در جاي خود به شرح احوال و اختلاف نظر در نام نياکانش خواهيم پرداخت.
آثار:
باوجود اينکه مرحوم «افندي» و «آقابزرگ تهراني» از وجود و رويت آثار متعدد وي خبر ميدهند، بجز چند مورد نادر، گزارش مفصلي از نسخههاي خطي آثار وي در دست نيست.
اثري است استدلالي، در بيان اصول دين از ديدگاه شيعه.
نسخههاي خطي:
بنا به گفتهي مرحوم «آقابزرگ»، 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي خصوصي سيد راجه محمدمهدي» «فيضآباد» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
سيد عبدالحي «باب حادي‌عشر» «علامه حلي» را به فارسي ترجمه کرده است. اين ترجمه بيشتر براي دانشجويان حوزه‌هاي علميه کاربرد دارد؛ زيرا به‌صورت تحت‌اللفظي ترجمه شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/6357 در 12 برگ، کتابت سال 1003هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
متن «مکارم الاخلاق» نوشته‌ي «رضي‌الدين ابونصر حسن طبرسي» متوفاي 538 هـ.ق. است که در 12 باب آن را نگاشته است.
حدود هشت تن اين اثر گران‌قدر را ترجمه کرده‌اند. از جمله «نصيرالدين محمد بن عبدالکريم استرآبادي» که در جاي خود به آن اشاره خواهد شد.
هم‌چنين اميرنظام‌الدين عبدالحي استرآبادي دست به ترجمه‌ي آن يازيده است. از نظر کارشناسان، ترجمه‌ي عبدالحي دقيق‌تر و به گونه‌ي اصل نزديک‌تر و بدون افزودگي است.
تعدادي از نسخههاي خطي اين ترجمه بدون نام و نشان در کتابخانه‌ها فهرست شده و درست شناسايي نگرديده است. آنچه در دسترس بود در ذيل شرح داده مي‌شود.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 9726 و کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 16639 در 180 برگ، کتابت سال 1233هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/9673 در 184 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق.، شماره 9757 در 145 برگ و شماره 10661 در 123 برگ و کتابت سال 1123هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي دانشكدهي الاهيات و معارف مشهد» به شماره 1623 در 233 برگ و کتابت سال 1236هـ.ق.، شماره 4/1380 آخرش ناقص و شماره 1139 در 295 برگ، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي حوزه‌ي علميه‌ي امام صادق (ع)» «اردکان» به شماره 2/185 در 133 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي خصوصي طبسي حائري» در «قم» به شماره 130 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي دانشگاه لنينگراد» به شماره 3/1169 در 140 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي عمومي خيرپور» به شماره 5/297 ا.ب.و. در 488 برگ، کتابت سال 1090هـ.ق. و شماره 5/297 ب. و. ا. کتابت سال 1133هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي عکسي در «کتابخانهي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2402 و شماره 2430، هر دو در 306 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي جامع کبير يزد» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. تفسير آيه‌ي «لقد کرمنا بني آدم»
مولف در اين اثر، آيه‌ي فوق از سوره‌ي اسرا را تفسير و توضيح داده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 6271 Or کتابت سال 914هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. حاشية علي تصورات شرح الشمسية القطبي
مير عبدالحي اين حاشيه را بر «بخش تصورات» «شرح شمسيه» نگاشته است. وي حاشيه‌ي ديگري با عنوان «حاشيه تحرير القواعد المنطقيه في شرح الرسالة الشمسية» دارد که به‌نظر مي‌رسد با اين حاشيه، يک اثر محسوب مي‌گردد. از اين‌رو نسخههاي خطي هردو را در اينجا معرفي مي‌کنيم.
نسخههاي خطي:
گويا نزد مرحوم «افندي» 1 نسخه از آن وجود داشت.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1142 در 16 برگ با عنوان «حاشيه بر حاشيه شرح شمسيه» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي دانشكدهي الاهيات دانشگاه تهران» به شماره 4/528 با عنوان «حاشيه تحرير القواعد» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي مدرسه‌ي الحجيات موصل» به شماره 4/47/22 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «موزه‌ي ايران باستان» به شماره 1/4338 با عنوان «حاشيه بر تحرير القواعد المنطقية في شرح الشمسية» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
گويا نزد مرحوم «افندي» 1 نسخه از آن وجود داشت.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
حاشيه‌اي است بر «حاشيه شمسيه» در منطق.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي حوزه‌ي علميه‌ي حجت بن حسن عسکري (ع)» به شماره 18 در 109 برگ، کتابت سال 928هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
گويا نزد مرحوم «افندي» 1 نسخه از آن وجود داشت.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
گويا نزد مرحوم «افندي» 1 نسخه از آن وجود داشت.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
10. حاشية علي بحث العلل الاربع
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست. فقط مرحوم «افندي» در کوهبنان نسخهاي از آن را ديده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
11. حاشية علي شرح الهداية الاثيرية ميبدي
«هداية الحکمة» اثر «اثيرالدين مفضل بن عمر ابهري» متوفاي 700هـ.ق. است. «هدايه»ي «اثيرالدين»، به‌وسيله علما شرح شده است. يکي از اين شروح، «شرح امير حسين بن معين‌الدين حسيني ميبدي» متوفاي 909هـ.ق. است. سيد عبدالحي بر اين شرح حاشيه نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 2/1060 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي هم در «فهرست کتابخانههاي غرب (مدرسه‌ي آخوند همدان») به شماره 1/206 معرفي شده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
12. حاشيه بر شرح قاضي مير حسين ميبدي
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 79 در 73 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
مير عبدالحي اين حاشيه را به شکل توضيحي بر کتاب «فرائض» «خواجه نصيرالدين طوسي» نگاشته است. به عقيده صاحب‌نظران، مولف سعي کرده است با حواشي خود مشکلات کتاب «فرائض» را کاهش دهد و به درک آن کمک نمايد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 7/795/ف در 19 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست. ليکن مرحوم «افندي» ادعا ميکند: «نسخههايي از اين کتاب و دو شرح وي بر «الفيه» «شهيد ثاني»، در اکثر شهرها، خصوصا کوهبنان موجود است.»
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
15. رسالة في ترجمة الرسالة الالفية الشهيدية
نسخههاي خطي:
گويا نزد مرحوم «افندي» 1 نسخه از آن وجود داشت. اين رساله به زبان فارسي است. آن را به خواست برخي از امرا نوشته است. ظاهراً همراه آن فوائدي متعلق به نماز، زکات و نکاح است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً در تشريح و توضيح و حل مشکلات و معضلات از معارف ديني اعم از اصول و فروع، نگارش يافته است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
17. رسالهاي در علوم مختلف
بنا به گفتهي مرحوم «افندي»، در موضوعات مختلفي مانند: منطق و کلام و فقه نوشته است. اين رساله در دو مقاله و يک خاتمه به سال 959هـ.ق. تاليف شده است.
نسخههاي خطي:
فقط مرحوم «افندي» آن را درکوهبنان ديده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
مير عبدالحي استرآبادي بر «الفيه» «شهيد اول»، «محمد بن مکي عاملي» متوفاي 786هـ.ق.، شرح مفصلي نگاشته است. شرحي که براي پژوهشگر کاربرد دارد.
گفته مي‌شود شرح مبسوط وي براي استفاده عموم سنگين و طولاني بود. از اين‌رو، پس از مهاجرت به «کرمان» و بنا به درخواست تعدادي از علما و طلاب «کرمان»، نيز برخي بزرگان آن شهر، همان شرح را بار ديگر مختصر کرد.
مرحوم «افندي» شرح مبسوط وي را بسيار ستوده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 821 در 36 برگ، کتابت سال 1098هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «فهرست نسخههاي خطي چهار کتابخانهي مشهد» گزارش شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي عمومي اميرالمومنين (ع)» «نجف اشرف» به شماره 36-2 کتابت سال 949هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين شرح که خلاصه شرح مبسوط وي بر «الفيه» «شهيد اول» است، براي بار دوم و با عناوي «قوله قوله» در «کرمان» تحرير شده است.
مولف آن را در شوال 945هـ.ق. به پايان برده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي مرکز احياء تراث اسلامي قم» به شماره 9-10 در 132 برگ، کتابت در عصر مولف موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1087 در 81 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي عمومي اميرالمومنين (ع)» در «نجف اشرف» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين شرح به زبان عربي و در موضوع معاني و بيان نگارش يافته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي دانشكدهي الاهيات و معارف مشهد» به شماره 1823 در 30 برگ و کتابت سال 971هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
لسان الالهام بالمعضلات النافعة في المباحثات و المذاکرات، در دو مقاله و در تشريح اصول منطق و مناظره تدوين شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي ملي شهر رشت» به شماره 3 ل کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نويسنده، معضلات را در دو مقاله و يک خاتمه، به زبان عربي و براي بيان اشکالات علوم حکميه و فقهيه تدوين کرده است. سيد عبدالحي اين اثر را به سال 959هـ.ق. پايان برده است. دور نيست گفته شود، کتاب معضلات، همان «لسان الالهام» اين مولف است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 7986 در 69 برگ، کتابت سال 959هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اشعار فارسي و عربي مولف در علوم مختلف است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثرآفرينان 1/265؛ اعيان الشيعة 7/458؛ حبيب السير 4/614-615؛ الذريعة 2/189 و 4/81، 138 و 6/74، 89، 139 و 13/161 و 15327 و 20/359 و 22/146، 148؛ رجال کتاب حبيب السير 1/288؛ روضات الجنات 4/187-189؛ رياض العلماء 3/87-90؛ ريحانة الادب 6/201-202؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر)4/119-120؛ فرزانگان مازندران 1/92-94؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 265؛ فهرست ادبيات فارسي بر مبناي تاليف استوري 1/541، 544؛ فهرست نسخههاي خطي چهار کتابخانهي مشهد 70، 314؛ فهرست نسخههاي خطي فارسي 2/1576 و 5/388، 415، 598؛ فهرس اعلام الذريعة 2/1310؛ فهرستواره کتاب‌هاي فارسي 3/1594 و 6/627-628؛ الفوائد الرضوية 226؛ مخطوطات و اسناد ميبد 26؛ معجم التراث الکلامي 1/309 و 2/230 و 5/102-103؛ معجم المولفين 5/108؛ معجم طبقات المتکلمين 3/296-297؛ موسوعة طبقات الفقهاء 9/115؛ نسخه‌پژوهي 1/116؛ هدية العارفين 1/508.