عبدالعزیز بن اردشیر استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 8 و 9هـ.ق.
شاعر، اديب و مورخ ايراني، که در «استرآباد» ديده به جهان گشود و در «بغداد» باليد. از شرح زندگاني و مراحل تحصيلي وي آگاهي قابل توجهي در دست نيست. مي‌توان حدس زد که وي تحصيلاتش را در زادگاهش «استرآباد» آغاز کرد. شايد در «بغداد» آن را تکميل نمود و در نظم و نثر فارسي و عربي مهارت يافت. تا جايي که در شمار دبيران زبردست روزگار خود درآمد. او پس از دست يافتن به شهرت، به درگاه «سلطان احمد جلاير» راه يافت و در صدر مجلس ادبا قرار گرفت.
گفته مي‌شود، «قاضي برهان‌الدين احمد»، حکمران «سيواس» و «قيصريه»، آوازه‌ي عزيز استرآبادي را شنيد و خواستار آمدن وي به درگاه خود شد. اما با مخالفت «سلطان احمد جلاير» روبه‌رو شد؛ زيرا وي حاضر نبود نديمي چون عزيز استرآبادي را از دست بدهد.
«قاضي برهان‌الدين» کساني را فرستاد و وعده‌هايي به عزيز استرآبادي داد تا بتواند او را مخفيانه به سوي خود جلب نمايد. عاقبت باوجود مراقب‌هايي از سوي «سلطان احمد جلاير»، «قاضي برهان‌الدين» توانست عزيز استرآبادي را فراري داده و به دربار خود ببرد.
اما عزيز استرآبادي در کتابش «بزم و رزم»، داستان را چنين نقل مي‌کند: که پس از گشودن «بغداد» به دست «اميرتيمور» (795هـ.ق.)، با «سلطان احمد جلاير» از «بغداد» گريخت و پس از چندي به «مشهد» پناه برد. در آنجا به اسارت سپاهيان «تيمور» درآمد و او را نزد «ميران شاه»، پسر «تيمور»، در «حله» بردند و «ميران‌شاه» او را بنواخت. آنگاه که رهسپار دياربکر بودند، در حوالي «ماردين» از دست سپاهيان «تيمور» گريخت و از راه «آمد» به «سيواس»، نزد «قاضي برهان‌الدين» شتافت.
به هر حال عزيز استرآبادي در «سيواس» به منصب قضاوت و تدريس گماشته شد. او تا سال 800 هـ.ق. که «قاضي برهان‌الدين» کشته شد، در «سيواس» زندگي کرد. پس از آن به «مصر» رفت و تا پايان عمر در آنجا ماند.
آثار:
1. بزم و رزم (تاريخ برهان‌الدين قاضي سيواسي)
اين اثر تاريخي، به نثر آميخته به نظم تاليف شده است. وي نخست مي‌خواست آن را به عربي بنويسد. اما براي استفاده مردم «آسياي صغير» و ايرانيان، زبان فارسي را انتخاب کرد.
نثر عزيز در اين اثر منشيانه و کمي دشوار است. اما به دليل گزارش‌هايي که از روي‌دادهاي دوران خود به دست مي‌دهد، حايز اهميت است. او کتاب را در تاريخ زندگاني و سلطنت «قاضي برهان‌الدين» نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اياصوفياي ترکيه» به شماره 3465 موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين کتاب به کوشش «محمدفواد کوپرولو»، به سال 1928م. در دارالفنون «استانبول» در 541 صفحه وزيري، با مقدمه و فهارس بسيار مفيد چاپ شده است.
کتاب بزم و رزم به‌وسيله «مرسل اوزترک» به زبان ترکي استانبولي ترجمه شده و به سال 1990م. توسط انتشارات وزارت فرهنگ «آنکارا» منتشر گرديده است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
به گزارش «آقابزرگ» ديوان عزيز استرآبادي، در «استانبول» و به سال 1928م. چاپ و منتشر شده است.
منابع:
اخبار سلاجقه روم 523؛ بزم و رزم (به کوشش محمدفواد کوپرولو)، مقدمه؛ پارسي نويسان آسياي صغير 21؛ تاريخ العراق بين الاحتلالين 2/5؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 193-194؛ التعريف بالمورخين 207-209؛ دانشنامه ادب فارسي در شبه قاره هند 6/604-605؛ دانشنامه زبان و ادب فارسي 2/13-14؛ الذريعة 9/717-718؛ ريحانة الادب 4/361؛ زبان و ادب فارسي در قلمرو عثماني 136-137؛ زندگي شگفت‌آور تيمور 117-119؛ عجايب المقدور في نوائب تيمور 80-81؛ فهرست کتاب‌هاي چاپي فارسي 1/762؛ فهرست کتب خطي عربي و فارسي و ترکي، ادگار بلوشه 1/370؛ فهرستواره کتاب‌هاي فارسي 1/585؛ کشف الظنون 1/299-300؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 4/55؛ نامه فرهنگستان، مقاله فاطمه مدرسي، 7/1 صفحه 78؛ نگاهي به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسي در ترکيه 130-134.