عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-471/474هـ.ق.
«ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرحمن بن محمد»، پرآوازه‌يترين دانشمند زبان و ادبيات عربي، از مردم «جرجان» و «استرآباد»، سالهاي پاياني سده چهارم در «جرجان» ديده به جهان گشود.
او برخلاف رسم آن روزگار، که براي تحصيل به شهرهاي ديگر سفر مي‌کردند و از محضر استادان متعدد بهره ميبردند، تمام عمر خويش را در «جرجان» بسر برد و فقط از استادان موجود در حوزه‌ي «جرجان» و «استرآباد» استفاده کرد.
مهمترين استاد او «ابوالحسين محمد بن حسين فارسي»، خواهرزاده نحوي نامدار، «ابوعلي فارسي» است. هرچند «ياقوت حموي»، «قاضي ابوالحسن علي بن عبدالعزيز جرجاني» را نيز از استادان وي برشمرده است، اما بيشتر شرح‌حال‌نگاران، «ابوالحسين فارسي» را تنها استاد وي دانستهاند.
عبدالقاهر وقتي ادبيات را به پايان برد، خود استادي کمنظير شد و کرسي درس برپا کرد. بسياري در حلقهي درس او زانو زدند و ادب آموختند. از آن جمله: «ابوالحسن علي بن محمد فصيحي استرآبادي»، «ابونصر احمد بن ابراهيم شجري»، «ابوالمظفر ابيوردي»، «احمد بن عبدالله مهابادي»، «ابوزکريا يحيي شيباني» و «ابوعامر فضل بن اسماعيل تميمي».
مورخان، جرجاني را مردي ديندار و پرهيزگار توصيف کردهاند. او در فروع به مذهب «شافعي» و در اصول به شيوه‌ي «اشعري» اعتقاد داشت. اشعار نيکو و عالمانه سروده است. آثارش مملو از نوآوري و سبک زيباست. اما مختصر و مجمل است. در نحو، نظم، نثر و بلاغت، يگانه‌ي روزگار بود.
عبدالقاهر را بايد از بنيان‌گذاران نظريهي نظم دانست. وي در زيباسنجي سخن، ذوق را داور قرار ميداد. زبانشناسان معاصر، يافتههاي او را بسيار با ارزش و درست دانستهاند.
آثار:
بنا به گزارشي که از يک نسخهي عکسي در «فهرس مخطوطات مصوره حسين چلبي» «ترکيه» آمده است، مجموعه آراي جرجاني در اين اثر جمع شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي حسين چلبي بروسه» «ترکيه» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
عبدالقاهر اين کتاب را بعد از «دلائل الاعجاز» نوشته و آن را به مباحث علم بيان اختصاص داده است. باوجود اينکه اسرار البلاغه مکرر چاپ شده است، ولي نسخههاي خطي آن بسيار کم است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ندوة العلماي لکهنو» به شماره 1533 در 294 برگ، کتابت سال 1893م. موجود است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي خسرو پاشا» و «بشير آغا ايوب» «استانبول» به شماره 654 در 154 برگ و کتابت سال 660هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
نخستينبار به سال 1309هـ.ق. در «قاهره» به چاپ رسيد. سپس با تصحيح «محمد رشيد رضا» به سال 1320هـ.ق. در «مصر» و در 357 صفحه وزيري منتشر شد. از روي اين چاپ بارها در «قاهره»، «بيروت» و «قم» تجديد چاپ گرديد.
چاپ ديگري با تصحيح «احمد مصطفي مراغي» به سال 1367هـ.ق. در «قاهره» سراغ داريم که به تصحيح «هلموت ريتر»، همراه مقدمهاي انگليسي به سال 1397 در «استانبول» منتشر شد.
چاپهاي متعدد ديگري با تصحيح دانشمندان ديگر در شهرهاي مختلف صورت گرفته است. ترجمه‌ي فارسي آن به همت دکتر «جليل تجليل» انجام گرفت و به سال 1366 در «تهران» چاپ شد.
گفته ميشود عبدالقاهر اين کتاب را به عنوان شرحي بر «اعجاز القرآن في نظمه» اثر «ابوعبدالرحمن محمد بن زيد واسطي» نوشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
بنا به‌نظر «حاجي خليفه» در «کشف الظنون»، عبدالقاهر جرجاني بر کتاب اعجاز قرآن ياد شده فوق، شرح مختصر ديگري نيز نوشته است که غير از شرح مفصل آن است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا خلاصهاي از «الايضاح» «ابوعلي فارسي» است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
رساله مختصري در علم نحو است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 342/1 GAL موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
يکي ديگر از آثار عبدالقاهر جرجاني در علم نحو است. به‌نظر «عمر فروخ» (عمر بن عبدالله فروخ)، تکمله، مستدرکي است بر «الايضاح» «ابوعلي فارسي».
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
به گفته‌ي «قفطي»، اين کتاب درباره‌ي موضوعات مختلف و پراکنده نوشته شده است.
به‌نظر «ابنانباري» و «سبکي»، شرحي بر کتاب «الجمل» «جرجاني» است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً اين اثر غير از کتاب امثله و ديگر کتابهايي است که در دانش صرف نوشته است.
نسخههاي خطي:
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي سليمانيه استانبول» به شماره 3740/3 در 18 برگ، کتابت سال 686هـ.ق. و شماره 3/17 نسخهي ديگري از همين کتاب در ساير کتابخانههاي «استانبول» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين کتاب که با عنوان «الجرجانيه» نيز شناخته ميشود، در علم نحو نوشته شده است. عبدالقاهر جرجاني آن را براساس اسما، افعال و سپس حروف عامل مرتب ساخته است.
کتاب جمل مورد توجه بسياري از ادبا و علماي نحو قرار گرفته است. گذشته از خود عبدالقاهر که آن را براي نخستين بار به نام «التلخيص» شرح کرد، بزرگاني چون: «ابنخشاب بغدادي»، «ابن‌سيد بطليوسي» (شهري در اندلس) و «ابنعصفور» نيز شرح کردهاند.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 1/515/492 – ج. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 8454 در 84 برگ، کتابت سال 964هـ.ق. و شماره 2/12597 کتابت سال 705هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 2586 در 165 برگ، شماره 2/2520 در 69 برگ و شماره 4/1483 در 41 برگ، کتابت سال 1234هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 3112 در 98 برگ، شماره 7541 کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 6948 در 58 برگ، کتابت سال 1089هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 5753 و شماره 9/1447 موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي الحجيات موصل» به شماره 1/62/22 در 182 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف موصل» به شماره 5/27/20 در 153 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء تراث اسلامي» به شماره 547 در 596 برگ که از کتابخانه‌ي «اسکوريال مادريد» گرفته شده، موجود است.
1نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي اسکوريال مادريد» به شماره 172 موجود است.
نسخههاي چاپي:
کتاب الجمل با تحقيق «علي حيدر» به سال 1392هـ.ق. در «دمشق»، توسط انتشارات دارالحکمه، در 52 صفحه منتشر شده است.
هم‌چنين به سال 1410هـ.ق. در «بيروت» با تحقيق «يسري عبدالغني عبدالله» و به‌وسيله دارالکتب العلميه در 118 صفحه وزيري چاپ گرديد.
براساس گزارش فهرست مخطوطات کتابخانه‌ي اوقاف «موصل» و «سليمانيه»، يک اثر با عنوان فوق و مشابه آن منسوب به جرجاني وجود دارد.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف موصل» به شماره 10/16 در 127 برگ، کتابت سال 1109هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف سليمانيه» به شماره 41 در 59 برگ با عنوان «شرح ديباجة المصباح – شرح الاقناع» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. درج الدرر في تفسير الآي و السور
«حاجي خليفه» در «کشف الظنون»، با قيد احتمال، اين اثر را به عبدالقاهر جرجاني نسبت داده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي نور عثمانيه» «استانبول» به شماره 63-62 III , ESC موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
کتاب دلائل الاعجاز، دربرگيرنده نظريههاي عبدالقاهر جرجاني در علم معاني است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 471 موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فاضليه مشهد» به شماره 15 در 201 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 7643 در 189 برگ، کتابت سال 1179هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي سليميه» «استانبول» به شماره 3004 در 172 برگ و شماره 2225 در 217 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي حسين چلبي» در «بروسه ترکيه» به شماره 1 معاني، در 182 برگ و کتابت سال 568هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه رياض» «عربستان سعودي» به شماره 907 در 74 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف بغداد» به شماره 13823 در 173 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
«محمد عبده» و «محمد محمود ترکزي شنقيطي» نخستينبار آن را به سال 1331هـ.ق. تحقيق و در 428 صفحه وزيري در «مصر» انتشار دادند. پس از آن مکرر در «قاهره» و «بيروت» تجديد چاپ گرديد.
هم‌چنين «محمد عبدالمنعم خفاجي» به سال 1396هـ.ق. آن را تحقيق و منتشر کرد. چاپ ديگري با تحقيق «محمود محمد شاکر» به سال 1410هـ.ق. در «قاهره» به انجام رسيده است.
«محمد حنفي حلبي» آن را با عنوان «مختصر دلائل الاعجاز» تلخيص کرده و به سال 1343هـ.ق. در «حلب» انتشار داده است.
«محمد رادمنش» آن را به فارسي ترجمه کرده و با حواشي سودمندي به سال 1368ش. در «مشهد» منتشر ساخته است.
اين اثر يکي از مهمترين آثار عبدالقاهر جرجاني و حاوي نظريهي نوين وي در اعجاز قرآن است. جرجاني اعجاز قرآن را در نظم و چگونگي چينش کلمات و الفاظ دانسته و سخن خدا را در نظم و زيبايي که از ترکيب و کنارهم قرار دادن کلمات به دست مي‌آيد، توصيف کرده است.
اين نظريه که با نظريهي زبانشناسان معاصر بسيار مطابقت دارد، به تفاوت نقاشيها تمثيل شده است. يعني همهي نقاشان از همان رنگها و موادي که همگان استفاده ميکنند، استفاده کردهاند. ولي برخي از آنها در ترکيب رنگها چنان مهارتي به خرج مي‌دهند که در هنر خود شاهکار بوجود ميآورند. نظريهي نظم و ترکيب عبدالقاهر جرجاني، در اين اثر تبيين شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي حسين چلبي بروسه ترکيه» به شماره 1 در 18 برگ و کتابت سال 568هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
کتاب همراه دو رساله ديگر با عنوان «ثلاث رسائل في اعجاز القرآن» و با تحقيق «محمد خلف‌الله» و «محمد زغلول سلام» در «قاهره» و توسط دارالمعارف منتشر گرديده است.
همانگونه که از نامش آشکار است، تفسير سوره فاتحه قرآن است. برخي منابع مدعي هستند که کتاب در يک مجلد تدوين شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر ظاهراً در علم عروض و ريشه‌شناسي زبان است. احتمال دارد، با کتاب «تتمة العروض» يکي باشد. شايد هم تتمه دنبالهي اين کتاب باشد.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
عبدالقاهر کتاب العمده را در علم صرف نوشته است. کتاب با عنوان «العمدة في التصريف» نيز شناخته ميشود. برخي مانند «قاضي شهبه» آن را «العٌمٌد» ناميده است.
باوجود اينکه کتاب العمده چاپ شده است، به نسخهي خطي آن دست نيافتيم.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
نخستين و تنها چاپ آن به سال 1996م. در «قاهره» با کوشش «بدراوي زهران» به انجام رسيده است.
20. العوامل المائة (مائة عامل)
معروفترين و پرتيراژترين اثر عبدالقاهر جرجاني همين کتاب عوامل در علم نحو است. جرجاني آن را بسيار خلاصه و مرتب و خوب نوشته است. از اينرو مورد توجه همهي زبان آموزان عربي در خاور و باختر قرار گرفته است.
دهها و بلکه صدها شرح بر اين کتاب به‌وسيله ادبا و دانشمندان ايراني و غير ايراني نوشته شده است. اصل کتاب و شروح آن يکي از متون درسي حوزههاي علميه در سطح مقدمات است.
کتاب و شروح آن به زبانهاي لاتيني، فارسي، اردو و عربي ترجمه شده است. نسخههاي خطي اصل کتاب و شروح آن، بسيار زياد است.
نسخههاي خطي:
6 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4643 در 182 برگ، کتابت سال 1306-1309هـ.ق.، شماره 986 در 150 برگ، کتابت سال 1100هـ.ق.، شماره 2/10822 در 56 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 7579 در 12 برگ، کتابت سال 1212هـ.ق.، شماره 3/464 در 13 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 2/11367 کتابت سال 1245هـ.ق. و شماره 3/11534 موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 14/2642 در 82 برگ، شماره 3/385 در 69 برگ و شماره...در 104 برگ، کتابت سال 1189هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 3/464 در 13 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 465 در 36 برگ، کتابت سال 1077هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 1/656 در 140 برگ، کتابت 1269هـ.ق. و شماره 3/1583 در 60 برگ، کتابت سال 1099هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 2/26 در 14 برگ و کتابت سال 1234هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 4/1669 در 118 برگ، کتابت سال 1261هـ.ق. موجود است.
11 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 8/14401 در 10 برگ، شماره 2/2891 در 346برگ، شماره 1644، شماره 13/3936 در 490 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 7187 در 24 برگ، کتابت سال 1218هـ.ق.، شماره 7/12004 در 148 برگ، شماره 296/ع در 62 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 3/144، شماره 303/ع در 155 برگ، کتابت سال 1173هـ.ق.، شماره 273/ع در 66 برگ و شماره 2/144 موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 2/134، کتابت سال 1010هـ.ق. موجود است.
7 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2113، شماره 6968، کتابت سده 12هـ، شماره 6947، شماره 6948، شماره 7541، شماره 3112 در 111 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و 6949 در 58 برگ، کتابت سال 1089هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فاضليه مشهد» به شماره 17 در 23 برگ، کتابت سال 1126هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء ميراث اسلامي قم» به شماره 2/1243 در 23 برگ، کتابت سال 1233هـ.ق. موجود است.
6 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2111 کتابت سده 9هـ.ق.، شماره 2118 در 86 برگ، شماره 1227 در 179 برگ، شماره 4/2771 در 139 برگ، شماره 3/2712 در 56 برگ و شماره 3/3064 در 203 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 4/6349 در 120 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
15 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 6/1377 در 30 برگ، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 1/1483 در 7 برگ، کتابت سال 1234هـ.ق.، شماره 4/1102 در 10 برگ، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 1/2676 در 99 برگ، کتابت سال 1207هـ.ق.، شماره 3/2351 در 10 صفحه، کتابت سال 1245هـ.ق.، شماره 2/2234 در 145 برگ، کتابت سال 968هـ.ق.، شماره 2616 در 20 برگ، شماره 2/2748 در 64 برگ، شماره 1/2480 در 24 برگ، کتابت سال 1236هـ.ق.، شماره 2/2474 در 240 برگ، شماره 2/2351 در 110 برگ، کتابت سال 1245هـ.ق.، شماره 2/3183 در 36 برگ، شماره 2/3460، شماره 2/3171 در 73 برگ، کتابت سال 1126هـ.ق. و شماره 1/3657 در 45 موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 4/1918 در 22 برگ، کتابت سال 1127هـ.ق. موجود است.
10 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف بغداد» به شماره 8/13824، شماره 2/1690، شماره 2/9691، شماره 6090، شماره 1460 در 41 برگ، کتابت سال 1039هـ.ق.، شماره 8/13824، شماره 1287، شماره 3/1059، شماره 1524 در 46 برگ، کتابت سال 1137هـ.ق. و شماره 1513در 27 برگ، کتابت سال 1237هـ.ق. موجود است.
11 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اوقاف موصل» به شماره 2/97/22 در 155 برگ، شماره 3/131/22 در 11 برگ، کتابت سال 1157هـ.ق.، شماره 3/34/20 در 116 برگ، شماره 2/21/20 در 169 برگ، شماره 4/12/24 در 90 برگ، شماره 1/38 در 108 برگ، کتابت سال 1133هـ.ق.، شماره 2/23/17 در 176 برگ، شماره 2/56 در 87 برگ، شماره 2/2/23 در 101 برگ، شماره 4/18/20 در 156 برگ و شماره 3/11/23 در 94 برگ موجود است.
4 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي اوقاف سليمانيه» به شماره 777/786 در 9 برگ، کتابت سال 1307هـ.ق.، شماره 622/626 در 27 برگ، شماره 849 در 12 برگ، کتابت سال 1107هـ.ق. و شماره 1267/1226 در 16 برگ، کتابت سال 1345هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي دانشگاه کويت» به شماره 615 م ک و شماره 2711 م ک موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي جامع کبير صنعا» به شماره 1833 در 154، 163 برگ، کتابت سال 887هـ.ق. و شماره 1870 در 56، 66 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي گنجبخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 7508 کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي ملي عشق آباد ترکمنستان» به شماره 5/92-2 موجود است.
14 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» «دمشق» به شماره 6/3884، شماره 5753 در 19 برگ، شماره 10085 در 6 برگ، شماره 1664 در 10 برگ، کتابت سال 1110هـ.ق.، شماره 7161 در 4 برگ، کتابت سال 842هـ.ق.، شماره 9573 در 7 برگ، کتابت سال 1257هـ.ق.، شماره 4951 در 11 برگ، شماره 1345 در 17 برگ، شماره 9823 در 17 برگ، شماره 4037 در 31 برگ، شماره 1707 در 12 برگ، شماره 6/1345 در 8 برگ، شماره 3/1664 در 9 برگ، کتابت سال 1110هـ.ق. و شماره 1/1707 در 12 برگ موجود است.
4 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي جامعة امالقري» به شماره 1878 در 27 برگ، شماره 4665 در 19 برگ، شماره 4686 در 7 برگ، کتابت سال 1050هـ.ق. و شماره 4972 در 21 برگ موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عبدالله بن عباس در طائف» به شماره 1583 در 12 برگ و شماره 15/103 در 9 برگ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز بحوث و دراسات اسلامي ملک فيصل» به شماره 1472-1، کتابت سال 1115هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 656/16 در90 برگ، کتابت سال 1309 هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي احمديه تونس» به شماره 4251 و شماره 4/4259 کتابت سال 1140هـ.ق. موجود است.
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي بغداد» به شماره 2104 در 100 برگ، کتابت سال 1180هـ.ق. و شماره 2297 در 25 برگ، کتابت سال 1314هـ موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر طباطبايي» «کربلا» به شماره 3/294 در 92 برگ موجود است.
و دهها نسخهي خطي در کتابخانههاي «پاکستان» وجود دارد که در فهرست مشترک نسخههاي «پاکستان» معرفي گرديده است.
نسخههاي چاپي:
عوامل عبدالقاهر جرجاني به دليل استقبال دانشجويان حوزههاي علميه، مکرر چاپ گرديده است. جالب اينکه نخستين چاپ آن 380 سال پيش، به سال 1617م. در «ليدن» «هلند» انجام شده است.
در سالهاي 1803م. و 1247هـ.ق. و پس از آن در سالهاي پي در پي تجديد چاپ شده يا با تحقيق و تصحيح اشخاص مختلف منتشر گرديده است.
از اين اثر چند نسخهي خطي در کتابخانههاي «پاکستان» وجود دارد. اما در هيچيک از منابع، اشارهاي به آن نشده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي گنجبخش اسلامآباد» «پاکستان» به شماره 4231 در 17 برگ و شماره 5812 در 115 برگ، کتابت سده 14هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
22. المختار الاختيار في فوائد معيار النظام [صحيح: النظار]
اين اثر درباره‌ي دانش بيان، معاني، بديع و قوافي نوشته شده است. گذشته از گزارش «حاجي خليفه» در «کشف الظنون»، تاکنون فقط يک نسخه از آن يافت شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي مغرب»، در ميان کتابهاي نادر عربي و نفيس به شماره 18ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
23. المختار من دواوين المتنبي و البحتري و ابيتمام
اين اثر گزيده اشعار سه شاعر مشهور عرب ياد شده در فوق است. منابع کهن از اين کتاب سخن نگفتهاند. اما «عبدالعزيز ميمني» نسخهاي از آن را در «عليگره» «هند» به دست آورده و انتشار داده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي به‌وسيله «عبدالعزيز ميمني» در «عليگره» «هند» يافت شده است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي حبيبه حبيب جنح» به شماره 39/28 کتابت سال 649هـ.ق. با عنوان «الاختيار من دواوين المتنبي و البحتري و ابيتمام» موجود است.
نسخههاي چاپي:
به سال 1937م. در «بيروت» و «قاهره» به‌وسيله عبدالعزيز ميمني همراه با کتاب «اللطائف الادبية» چاپ گرديد.
از اين اثر فقط يک نسخه ديده شده است. شايد همان دلائل الاعجاز است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي حسين چلبي» در «بروسه» «ترکيه» با کتابت سال 568هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً اين کتاب در علم نحو نوشته شده است. آگاهي از وجود اين کتاب، به لطف نقل مسئلهاي است که «عبدالقادر بغدادي» آن را در کتاب «خزانة الادب» خود آورده است. بدين ترتيب مشخص ميشود که عبدالقاهر جرجاني کتابي با عنوان فوق دارد.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر شرح مفصلي بر کتاب «الايضاح» «ابوعلي فارسي» است. گفته ميشود جرجاني اين شرح را در 30 جلد نوشته است. اما با تاسف بايد گفت که در حال حاضر هيچ گزارشي از وجود آن در جايي و کتابخانهاي در دست نيست.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر در علم صرف است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه دمشق» به شماره 10603 در 17 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
موضوع اين کتاب مورد اختلاف است. به‌نظر برخي «شرح الايضاح» «ابوعلي فارسي» است. به‌نظر برخي ديگر، خلاصهاي از کتاب «المغني» جرجاني است که «المقتضب» نيز ناميده ميشود.
تاريخ نگارش کتاب به سال 454هـ.ق. و يا پيش از سال 452هـ.ق. است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» «دمشق» به شماره 1835 در 453 برگ موجود است.
4 نسخهي خطي در «کتابخانه‌ي مجتمع مخطوطات عراق» به شماره 249/ت.ف. در 238 برگ، شماره 256/ت.ف. در 345 برگ، شماره 255/ت.ف. در 198 برگ و شماره 257/ت.ف. موجود است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي کوپورلي» «استانبول» به شماره 1473 در 238 برگ، کتابت سال 547هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي تيموريه» (خزانه احمد تيمور پاشا) ملحق به «دارالکتب المصريه» به شماره 384 در 131 برگ، کتابت سال 598هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين کتاب از سوي «ابنقاضي شهبه» «الاقتصاد» ناميده شده است و به سال 1982م. در «بغداد»، توسط انتشارات دارالرشيد، به کوشش «کاظم بحر المرجان» در 2 جلد منتشر شده است.
از اين اثر چند نسخهي خطي در کتابخانههاي «پاکستان» موجود است.
منابع:
آثار البلاد و اخبار العباد 351؛ آداب اللغة 3/44؛ اثرآفرينان 2/196؛ اشارة التعيين 188-189؛ الاعلام بوفيات الاعلام194؛ الاعلام زرکلي 4/48-49، 174؛ انباه الرواة 1/453 و 2/188-190 و 3/189 و 4/204؛ ايرانيکا 1/135؛ الايرانيون و الادب العربي 1-250-265 و 4/210؛ بغية الوعاة 2/106؛ البيان العربي 177؛ تاريخ ادبيات در ايران، صفا 1/355؛ تاريخ الاسلام (حوادث سنه 471-480) 54-56؛ تاريخ الادب العربي 3/184؛ تاريخ الخميس 2/401؛ تاريخ الخلفاء سيوطي 426؛ التراث العربي في خزانة مخطوطات مکتبة العظمي مرعشي /468 و 3/354-356؛ تلخيص ابنمکتوم 112-113؛ الجامع الکبير ابن‌اثير 64، 76، 83؛ جامع المقدمات 1/483؛ دانشنامه جهان اسلام 10/170-175؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي 1/211؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 17/696-702؛ ديوان الاسلام 3/283-284؛ دمية القصر 2/10-13؛ دول الاسلام 2/5؛ الذخائر اشرفية في الغاز الحنفية 4/429، 538؛ الذريعه 15/359؛ روضات الجنات 5/85-89؛ رياض الجنة 3/485-486؛ رياض العلماء 5/308؛ ريحانة الادب 1/401؛ سير اعلام النبلاء 18/432-433؛ شذرات الذهب 5/308-310؛ صور خيال در نظريه جرجاني 47-48؛ طبقات الشافعية سبکي2/492 و 5/150؛ طبقات الشافعية اسنوي 2/491-492؛ طبقات المفسرين داوودي 1/330-331؛ طبقات النحاة ابنقاضي شهبة 2/94-95؛ العبر في خبر من غبر 3/277؛ فرزانگان مازندران 1/158-163؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 290؛ فوات الوفيات 2/369-370؛ فهرست نسخههاي خطي کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره) 3/178؛ فهرست نسخههاي خطي کتابخانه‌ي ملي عشقآباد ترکمنستان 214؛ کشف الظنون 1/83، 120، 212، 453، 454، 602، 759، 2/1179، 1169،1621، 1769؛ کنوز الاجداد 260؛ الکني و الالقاب2/143-145؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل عبدالقاهر) 66؛ مرآة الجنان 3/101؛ مسالک الابصار 7/382؛ المستفاد من ذيل تاريخ بغداد 257؛ مشاهير دانشمندان اسلام 3/134؛ معجم اعلام المورد 157؛ معجم المفسرين 1/295؛ معجم المولفين 5/310؛ معجم تراجم الشعراء الکبير 506؛ مفتاح السعادة 1/143؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمين 5/175-178؛ الموسوعة الذهبية للعلوم الاسلامية 12/104-106؛ الموسوعة الميسرة في تراجم ائمة التفسير و الاقراء و النحو و اللغة 2/1284؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 3/906-907؛ النجوم الزاهرة 5/108؛ نزهة الالباء 249؛ الوافي بالوفيات 19/49؛ وفيات الاعيان 2/93 و /337؛ هدية العارفين 1/606.