عبدالوهاب بن طاهر حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
عبدالوهاب بن طاهر (علي) حسيني استرآبادي
قرن 9 و 10هـ.ق.
«امير سيد عبدالوهاب بن علي بن داوود حسيني استرآبادي»، فقيه، متکلم، اديب و دانشمند بسيار فاضل اواخر سده نهم و اوايل سده دهم هـ. ق. است.
پدر و نياکانش از سادات مورد احترام «گرگان» بودند. خود عبدالوهاب نيز از بزرگان و قضات صاحب نام «جرجان» به شمار مي‌رفت. او در انجام امور شرعي و انتظام مسائل قضايي، از سوي دولت «صفويه» اختيارات گسترده داشت و در ايفاي تکاليف خود، بسيار کوشا بود.
با اين‌همه، منابع تاريخي و شرح‌حال‌نگاري، در ثبت احوال و آثار او کوتاهي کرده و مطلب مبسوطي برجاي ننهاده‌اند.
همين قدر مي‌دانيم که علي بن حسين زواري مولف «لوامع الانوار» از وي روايت نقل مي‌کند.
فرزندش «امير نظام‌الدين عبدالحي استرآبادي» از بزرگان دولت صفوي و قضات مورد احترام «هرات» بشمار مي‌رفت.
مرحوم «آقابزرگ»، به نقل از «کشف الحجب»، نسبت او را اين‌گونه نقل و سپس آن را نقد و رد مي‌کند: «المير عبدالوهاب بن طاهر بن علي بن داوود الحسيني الاسترآبادي»
«آقابزرگ» در ذيل نام وي نسبش را «مير عبدالوهاب بن علي الحسيني الاسترآبادي» ثبت کرده است.
به هر روي از اين دانشمند نيز آثار ارزشمندي برجاي مانده است که در ذيل به تعدادي از آنها که در دسترس بود، اشاره ميگردد.
آثار:
همان طور که از نام اين اثر آشکار مي‌شود، موضوع آن خداشناسي و اثبات وجود خدا و وحدانيت اوست.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر طباطبايي» در «کربلا» در 142 صفحه و کتابت سال 1321هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 101 در 143 برگ، کتابت سال 1072هـ.ق. به خط «حيدر بن علي بن اسماعيل بن عبدالعالي هاشمي کرکي» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. الانموذج (انموذج العلوم) (موجز البيان)
اين اثر در علوم بلاغت و فصاحت، معاني و بيان و بديع است. کتاب در يک مقدمه و سه فن و يک خاتمه تنظيم شده است. ظاهراً تاريخ تاليف آن محرم 879هـ.ق. است.
مرحوم «آقابزرگ» آن را به عبدالوهاب بن علي حسيني استرآبادي نسبت داده است.
از آنجا که به دنبال اين نسبت از ديگر آثار مولف با عناوين «شرح الفصول النصيريه و حاشيه علي شرح هدايه ميرک» نام مي‌برد، به‌نظر مي‌رسد منظورش همان عبدالوهاب بن طاهر بن علي حسيني استرآبادي است.
زيرا وي مدعي است که کتاب «الانموذج» مولف در ضمن مجموعه‌اي است که آثار ياد شده‌ي فوق نيز در آن مجموعه هستند.
مهمتر اينکه کل رساله‌هاي مجموعه مورد ادعا، به دست خط مولف و نسخه‌ي اصلي هستند.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/321 در 101 برگ، کتابت سال 1072هـ.ق. و يا شماره 3/101 در ده برگ، با همان تاريخ کتابت، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 968 در 12 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اميرالمومنين (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1082 در 15 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي، دست‌نوشته‌ي اصلي مولف، در يک مجموعه به‌وسيله «آقابزرگ» در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر»، حفيد «سيد محمدکاظم يزدي طباطبايي» گزارش شده است.
اين نسخه در يک مقدمه و چند فن و يک خاتمه به سال 879هـ.ق. تدوين شده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«آقابزرگ» اين اثر را در «الذريعه» به ميرعبدالوهاب حسيني استرآبادي نسبت داده است. اما تعيين نمي‌کند که آيا با ميرعبدالوهاب بن طاهر بن علي حسيني يک شخص است يا نه؟ ليکن از عبارتي که به دنبال آن دارد، مي‌توان فهميد که منظورش عبدالوهاب بن طاهر است؛ زيرا اشاره مي‌کند به اثر ديگر مولف با عنوان «الانموذج» در جلد دوم «الذريعه» و ذيل آن اضافه مي‌کند که ديگر آثار وي شرح بر «فصول نصيريه» و شرح بر «هدايه ميرک» است. بنابراين نتيجه مي‌توان گرفت که منظورش همين مير عبدالوهاب بن طاهر بن علي است.
نسخههاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
به گفتهي مرحوم «افندي» يک نسخه‌ي خطي از اين اثر در «اصفهان» موجود بوده است. وي احتمال مي‌دهد که اثر ياد شده از تاليفات «امير عبدالوهاب استرآبادي» است.
او اين کتاب را به دستور «بديع الزمان ميرزا» پسر «سلطان حسين بايقرا» به زبان فارسي نوشته است. در متن کتاب از «سيد مرتضي» مطالبي درباره‌ي «تنزيه انبيا» نقل کرده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 9867 کتابت سال 971هـ.ق. و شماره 572 موجود است.
مرحوم «سيد عبدالعزيز طباطبايي» 1 نسخه‌ي خطي از اين اثر را در «کتابخانه‌ي علامه طباطبايي دانشکده‌ي پزشکي دانشگاه شيراز» ديده و گزارش کرده است.
نسخه‌ي ياد شده از مخطوطات سده 12هـ.ق. محسوب مي‌گرديد.
1 نسخه‌ي خطي عکسي نيز در ميان ميکروفيلم‌هاي «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 6158 در 37 برگ، کتابت سال 971هـ.ق. موجود است.
به گزارش مرحوم «محمدتقي دانش‌پژوه»، يک نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي ملي پاريس» به شماره 1/7 کتابت سال 971هـ.ق. نگهداري مي‌کنند.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
بنا به نوشتهي مرحوم «افندي» در «رياض»، مير عبدالوهاب استرآبادي اين حاشيه را بر «شرح هدايه اثيريه‌ي» «ميرک» که در علم حکمت و فلسفه‌ي اسلامي است، شايد به زبان عربي نوشته است.
نسخههاي خطي:
مرحوم «آقابزرگ» يک نسخه از اين اثر را در مجموعه‌اي که شامل چند اثر مولف بوده، به خط اصلي نويسنده در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر»، حفيد «سيد محمدکاظم يزدي طباطبايي» ديده است.
سال تاليف يکي از نسخهها (الانموذج) سال 879هـ.ق. است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
عبدالوهاب استرآبادي، اين حاشيه را بر قسمت مجرورات «الفوائد الضيائية» نگاشته است.
«الفوائد الضيائية» از آثار «نورالدين ابوالبرکات عبدالرحمان بن احمد جامي» متوفاي 898هـ.ق. در علم نحو و ادب عربي است.
او اين کتاب را در «شرح کافيه‌ي» «جمال‌الدين ابوعمرو عثمان بن عمر»، مشهور به «ابن‌حاجب» متوفاي 646هـ.ق. نوشته است.
شايان ذکر است که چند تن از علماي «استرآباد»، حاشيه بر «الفوائد الضيائية» نگاشته‌اند. پيش‌تر به برخي از آنها اشاره شد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3/1984 در 71 برگ، کتابت سال 1105هـ.ق. وجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رساله که شامل يک مقدمه، چند فن و يک خاتمه در علم معاني و بيان است، شايد همان رساله «الانموذج» مولف است. اما با توجه به اينکه در فهرست‌ها به نام فوق ثبت شده است، در اينجا نيز به طور مستقل ذکر شد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1/605 کتابت سال 1292هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«الفصول النصيريه» در اصول دين، نوشته «خواجه نصيرالدين طوسي» است. امير عبدالوهاب آن را ظرف يک ماه (21 محرم سال 875هـ.ق. آغاز و 20 صفر همان سال پايان داد) به درخواست دوستانش، شرح کرده است.
اين شرح به‌صورت مزجي، استدلالي و همراه با متن اصلي است. برخي از شاگردان وي بر اين شرح، حاشيه‌ي لطيفي به سال 884هـ.ق. نوشتهاند.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4692 در 70 برگ، کتابت سال 1064هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1/320 در 52 برگ، شماره 2/323 در 50 برگ و شماره 1/4543 در 81 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي رضا استادي» در 38 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه اصفهان» به شماره 7/8091 در 64 برگ، کتابت سال 114هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1/4066/ع در 47 برگ، آخرش ناقص، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع يزد» کتابت سال 1008هـ.ق. گزارش شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي علي حيدر مويد» «قم» به شماره 1/887 در 54 برگ، کتابت سال 1260هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اميرالمومنين (ع) نجف» به شماره 125 در 64 صفحه، کتابت سال 883هـ.ق. و شماره 650 در 93 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2605 کتابت سال 1093هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي کاشف الغطا» در «نجف اشرف» به شماره 989 در 177 صفحه، کتابت سال 1168هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 197 کتابت سال 1061هـ.ق.، شماره 200 و شماره 734 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در«کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/1157 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي از اين اثر را مرحوم «شيخ حر عاملي» ديده است. اما مکان آن را مشخص نکرده است.
چند نسخه‌ي خطي نيز مرحوم«افندي» در شهر «هرات» ديده است. به گفتهي او، يکي از اين نسخهها نفيس و عتيقه محسوب ميگردد.
1 نسخه‌ي خطي از اين رساله را مرحوم «آقابزرگ تهراني» در «کتابخانه‌ي کاشف‌الغطا» ديده است. بنابر همين گزارش، تاريخ کتابت اين نسخه سال 884هـ.ق. است.
وي از نسخه‌ي ديگري در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» گزارش داده است. به‌نظر مي‌رسد اين نسخه به شماره 197 در 79 برگ، کتابت سال 1061هـ.ق. نگهداري مي‌شود.
نسخه‌ي ديگري به شماره 200 ر 72 برگ و شماره 837 در 69 برگ نيز گزارش شده است.
نسخه‌ي سوم را در «کتابخانه‌ي سيد حسن صدر» در «کاظميه» «عراق» ديده است.
نسخه‌ي چهارم را در «کتابخانه‌ي عمومي اميرالمومنين (ع)» در «نجف اشرف» ديده است.
پنجمين نسخه که گويا ناقص است، در «کتابخانه‌ي حسينيه شوشتري‌هاي» «نجف اشرف» ديده شده است.
«آقابزرگ» در ذيل کتاب «الانموذج» مولف اين اثر را همراه چند اثر ديگر وي، به خط اصلي مولف در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر»، حفيد «سيد محمدکاظم يزدي طباطبايي» ديده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
بسياري از ادبا، شعرا و دانشمندان مسلمان، «قصيده‌ي برده» را تخميس، تضمين، شرح و ترجمه کردهاند. بيش از نود شرح و تفسير بر آن قصيده نگاشته‌اند. شروح و اصل قصيده به زبان‌هاي فارسي، هندي، فرانسوي، آلماني، اردو، ترکي و انگليسي ترجمه شده است. «عبدالرحمن جامي» نيز «قصيده‌ي بوصيري» را به فارسي ترجمه و سپس به نظم درآورده است.
اين قصيده را «ابوعبدالله شرف‌الدين محمد بن سعيد بوصيري» متوفاي 695هـ.ق. در مدح پيامبر اکرم (ص) سروده است. چکامه‌ي بوصيري را پس از قصيده‌ي «بانت سعاد» «کعب بن زهير» بهترين و استوارترين قصيده توصيف کردهاند.
گروهي از مومنان، از مير عبدالوهاب درخواست مي‌کنند که کتابي در معجزات و کرامات رسول خدا (ص) بنگارد. او اين شرح را بر «قصيده برده»، به زبان فارسي نگاشت و ضمن آن به معجزات و کرامات آن حضرت (ص) اشاره نمود. سال نگارش آن 883هـ.ق. است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 14/10799 در 15 برگ، کتابت سال 1100هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 1/465 در 114 برگ موجود است.
مرحوم «افندي» 1 نسخه‌ي خطي از آن را در «استرآباد» به خط «امير محمدباقر بن امير عبدالقادر» ديده است. بنا بر اين گزارش، کاتب، نسخه را از روي نسخه‌ي اصل استنساخ کرده است. تاريخ تاليف در اين نسخه 29 محرم سال 883هـ.ق. ثبت شده است. از آنجا که مولف در اين سال‌ها زنده بوده است، نسخه‌ي عصر مولف محسوب ميگردد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام عصر (عج) شيراز» به شماره 2/91 به خط نستعليق شکسته موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 8/133-134؛ امل الآمل 2/166؛ التراث العربي المخطوط 1/321 و 2/330؛ حبيب السير 4/614-615؛ دايرةالمعارف تشيع 2104؛ الذريعة 2/402 و 4/330، 456 و 6/126 و 13/384 و 14/6؛ رياض العلماء 3/289-291؛ روضات الجنات 4/192؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/83-84؛ فوائد الرضوية 260-261؛ معجم التراث الکلامي 1/129 و 2/299، 339-340 و 4/81، 288؛ معجم طبقات المتکلمين 3/307-308؛ معجم مولفي الشيعة 24؛ ميراث اسلامي ايران دفتر اول 1/437؛ نشريه دانشگاه تهران 4/337؛ هدية العارفين 1/640.