علی بن داوود خادم استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 11هـ.ق.
از شرح زندگاني و تحصيلات «علي بن داوود»، مشهور به «خادم استرآبادي»، آگاهي چنداني در دست نيست. به احتمال زياد، او در «استرآباد» متولد شده و هم در آنجا رشد کرده است.
اين دانشمند و تبارشناس قرن يازدهم هـ. ق.، پس از فراگيري مقدمات، ادبيات فارسي و عربي، در زادگاهش، رهسپار «اصفهان» شد تا در حوزه‌ي علميه‌ي و پايتخت آن روزگار به تحصيل ادامه دهد.
بديهي است که وي نزد علما و استادان مبرز «اصفهان» سطوح عالي را گذراند و به مراتب علمي دست يافت؛ زيرا باوجود قلت آثارش، مي‌توان از قلم وي، به وسعت اطلاعاتش پي‌برد.
بنا به توصيف تذکره‌نويسان، علي بن داوود، خوشطبع، شيرين کلام و بسيار دقيق بود. اما تعصب شديدي نسبت به مذهب ابراز ميداشت. از وي يک اثر باقي مانده است و آن هم بجهت شدت تعصب وي، از آثار غيرقابل استفاده عموم است.
سال و شهر مرگ وي نيز مانند سال و شهر تولد وي نامشخص است. به‌نظر مي‌رسد او در «اصفهان» زيست و شايد در همانجا بدرود حيات گفت.
آثار:
آغاز:
«الحمدلله رب العالمين». يا «شکر و سپاس بيحد و بيقياس خالقي را جل شانه»
اين کتاب بر 51 باب مرتب شده است. سال پايان تاليف آن 1076هـ.ق. است. انساب النواصب، در نسب «يزيد» و «بنياميه» و ساير کساني که به‌نظر مولف از «نواصب» محسوب ميگردد، نوشته شده است.
مولف اين اثر را به درخواست و اصرار جمعي از دوستانش که مايل به دانستن انساب نواصب بودند، نگاشته است.
بنا به گفتهي «آقابزرگ» در «الذريعه»، قديميترين نسخه‌ي آن به سال 1085هـ.ق.(9سال پس از تاليف) به‌وسيله کاتبي به نام «محبعلي» در «اصفهان» کتابت شده است. ظاهرا وي اين نسخه را در «نجف اشرف» ديده است.
نسخه‌هاي خطي:
حداقل 7 نسخه‌ي خطي از اين کتاب در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شرح ذيل وجود دارد:
نسخه‌ي شماره 172 در 172 برگ و کتابت سال 1273هـ.ق. به خط «موسي بن محمدمهدي موسوي حسيني فندرسکي استرآبادي»، شماره 1887 در 210 برگ، کتاب 22 صفر سال 1228هـ.ق. به خط «سيد شهرت بن ابوطالب خميني حسيني کمره‌اي»، شماره 2377 در 361 برگ، شماره 3392 در 210 برگ، کتابت دوشنبه4 ذي‌قعده 1243هـ.ق.، شماره 9085 در 204 برگ و آغاز افتاده، شماره 10233 در 448 برگ، کتابت سال 1122هـ.ق. و شماره 13739 در 147 برگ، رطوبت ديده و مرمت گرديده موجود است.
8 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي آستان قدس رضوي (ع)» به شرح ذيل نگهداري مي‌شود:
نسخه‌ي شماره 390 از مجموعه‌ي اهدايي مقام معظم رهبري کتابت سده 11 يا 12هـ.ق.، شماره 1919 در 206 برگ، کتابت رمضان سال 1265هـ.ق.، شماره 1920 در 252 برگ، کتابت جمادي الاول سال 1262هـ.ق.، با 17 صفحه مجدول به لاجورد و طلا با عناوين شنجرف (شنگرف)، شماره 1921 در 195 برگ، کتابت سال 1272هـ.ق.، شماره 6813 كه قديمترين نسخه و به سال 1241هـ.ق. در 206 برگ كتابت شده است. نسخه‌ي شماره 8189 در 284 برگ، کتابت ذي‌قعده سال 1255هـ.ق.، شماره 13069 در 173 برگ، کتابت پنجشنبه 5 جمادي الثاني سال 1266هـ.ق. و شماره 14643 در 358 برگ، کتابت سال 1206هـ.ق.
9 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 228 در 222 برگ، شماره 9/1383 کتابت سده 12 يا 13هـ.ق.، شماره 77/7 در 173 برگ، کتابت سال‌هاي 1245 تا 1260هـ.ق.، شماره ...
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3539 در 782 صفحه، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 4309 در 251 برگ، کتابت سال 1245هـ.ق.، شماره 2051 در 589 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 2052 در 283 صفحه، کتابت سال 1076هـ.ق. و شماره 2053 در 368 صفحه، کتابت سال 1240هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 1166 بدون کاتب و سال کتابت و شماره 1183 کتابت سال 1038هـ.ق. موجود است.
توضيح: شايد سال کتابت اين نسخه اشتباه است؛ زيرا تاريخ تاليف آن بنا به تصريح مولف، 1076هـ.ق.است و کاتب نميتواند پيش از تاريخ تاليف، آن را کتابت نمايد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي رضويه‌ي قم» به شماره 35 در 31 برگ (احتمالاً ناقص)، کتابت سده 12 يا 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 1511 در 95 برگ، کاتب محمدطالب، کتابت به سال 1171هـ.ق. و شماره 2639 در 276 برگ، کاتب «محمدتقي بن ابوالحسن يزدي»، کتابت به سال 1288هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 6801 در 183 برگ، کاتب «عبدالصمد بن عبدالغفار خليلي»، کتابت به سال 1245هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2385 در 216 برگ، کاتب احمد، کتابت به سال 1273هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 420 در 266 برگ، کتابت سال 1245هـ.ق.، کاتب ناشناخته، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي رضويه‌ي قم» به شماره 65 کاتب و سال کتابت ناشناخته.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 1038 کاتب و سال کتابت ناشناخته.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 919 در 320 صفحه، کتابت سال 1298هـ.ق.، کاتب محمدنصير، موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اميرالمومنين (ع) نجف» به شماره 1305 در 254 برگ، کتابت سال 1230هـ.ق. و شماره 23 کتابت سال 1085هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي ملي بريتانيا» به شماره 1295 در 206 برگ، کتابت سال 1266هـ.ق. موجود است.
گذشته از نسخ ياد شده، «آقابزرگ» تعداد زيادي نسخه‌ي خطي از کتاب فوق را در «نجف اشرف» ديده است. از آن جمله نسخه‌اي به خط محب علي که در «اصفهان» به سال 1085هـ.ق. کتابت کرده است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين کتاب فقط يک بار در سال 1403هـ.ق.(1363) به‌وسيله شخصي متعصبتر از مولف، به نام «سيد صادق ميرشاه ولد»، از روي نسخه‌ي شماره 1921 کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع) که سال کتابت آن 1272 هـ.ق.است، ويرايش و تنظيم و در «مشهد» مقدس، در 600 صفحه با تيراژ محدود و از طريق غير رسمي (بدون ناشر و چاپخانه مشخص) چاپ و منتشر شده است.
منابع:
الذريعه 2/388؛ رياض الجنة 3/672؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآباد نامه) 145؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 5/372؛ فوائد الرضوية 299-300؛ فهرست الفبايي کتابخانه‌ي مرکزي آستان قدس 69؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 6/4413؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران 6/337 و 7104؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي وزيري يزد 3/978؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 3/2021؛ مرآة الکتب 4/87؛ معجم مولفي الشيعه 24؛ معجم التراث الکلامي 1/503؛ نسخه‌ي خطي و چاپي انساب النواصب.