سیدعلی بن داوود حسینی جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
(ضياءالدين بن سديدالدين جرجاني)/ قرن 9هـ.ق.
«سيد ضياءالدين علي بن سديدالدين داوود حسيني جرجاني»، فقيهي کامل و مجتهدي جامع اما گمنام است. حتي نام اين متکلم بزرگوار داراي اختلاف است.
مرحوم «آقابزرگ»، براساس نسخه‌هايي که ديده است، نام او را سيد محمد ضياءالدين بن سديدالدين علي الحسيني جرجاني آورده است.
نويسندگان «موسوعة طبقات الفقها» به پيروي از «آقابزرگ»، ذيل «ضياءالدين الجرجاني» نام او را محمد بن سديدالدين علي بن محمد الحسيني آورده‌اند.
اما همين نويسندگان در «طبقات المتکلمين»، نام او را «علي بن سديدالدين داوود جرجاني» نوشته‌اند؛ زيرا معتقدند که پس از ديدن نسخه‌اي از «خزائن الايمانِ» وي، نظرشان عوض شده است.
وي در اين اثر نام خود را چنين آورده است: «العبد الفقير الي الله الودود ضياءالدين علي سديدالدين داوود» سپس استدلال کرده‌اند که کلمه «بن» پس از «علي» افتاده است. در واقع ضياءالدين علي بن سديدالدين داوود صحيح است.
سال تولد و وفات او، نيز تحصيلات و شرح احوالش در هاله‌اي از ابهام است. مرحوم «افندي» زمان حيات او را قبل از ظهور دولت «صفويه» تعيين کرده است.
مرحوم «آقابزرگ»، زمان حيات او را اوايل دولت «صفويه» دانسته است. براساس يافته‌هاي آن مرحوم، ضياءالدين جرجاني اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هـ. ق. زيسته است.
از آنجا که شهرت به جرجاني پيش از دولت «صفويه» بيشتر رواج داشت و پس از ظهور صفويه، منسوبين به «جرجان» را استرآبادي مي‌خواندند، شايد نظر مرحوم «افندي» به صواب نزديک‌تر باشد.
مصحح رسائل فارسي سيد ضياءالدين، سرکار خانم دکتر «معصومه نورمحمدي»، در مقدمه‌ي مفصل خود تلاش فراوان کرده تا شرحي از زندگاني اين دانشمند بزرگ به دست دهد. اما وي پس از مطالعه‌ي حدود 47 منبع، هدف خود را (شناسايي ضياءالدين) تحقق نيافته دانسته و اعلام مي‌کند: «که در هيچ يک از اين کتاب‌ها (بجز الذريعة) و «نهضتها»، نامي از ضياءالدين جرجاني نيست.»
به هر روي، سيد ضياءالدين جرجاني، در علوم نقلي و عقلي زمان خود، استاد مسلم و مجتهدي شناخته شده بود. اين ادعا در آثار متنوع او آشکار است. اما زخم زمانه، بر برخي از آثار وي رسيده و مانع از بقاي همه‌ي آنها براي ما شده است.
آثار:
عناوين آثار مرحوم سيد ضياءالدين جرجاني بسيار شبيه به هم هستند. ما براساس داده‌هاي «معجم المتکلمين» آنها را برشمرديم.
1. احکام الطهارة و الصلاة و...
مرحوم «افندي» در مجلد هفتم «رياض»، ذيل ضياءالدين بن سديدالدين جرجاني مي‌نويسد: «و من مولفاته کتاب في احکام الطهارة و الصلات و الزکاة و الخمس و الصيام و ما يتعلق بذلک»
اين رساله يا رساله‌ها، به زبان فارسي نگاشته شده است.
نسخه‌هاي خطي:
به گزارش «افندي»، 1 نسخه‌ي خطي از اين کتاب در شهر «فراه» وجود دارد؛ زيرا وي تصريح مي‌کند که آن را ديده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
سيد ضياءالدين جرجاني در اين اثر اصول و مباحث اخلاقي را مورد توجه قرار داده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2657 در 265 برگ، موجود است. بنا به نوشته‌ي فهرست‌نويس اين نسخه، ظاهراً سال تاليف آن 930هـ.ق. است. اگر اين سال تاليف صحت داشته باشد، حکايت از آن دارد که وي در نيمه‌ي اول قرن دهم هـ. ق. مي‌زيسته است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. الاسلام علي ضوء مذهب الامامية
اين کتاب را در «طبقات المتکلمين» به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده‌اند. شايد هم منظورشان ادامه‌ي عنوان رساله‌اي با نام «خزانة الايمان في معرفة الايمان» بوده است. ليکن نگارنده در منابع ديگر مطلبي درباره‌ي آن به دست نياورد.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. اصول الخمسة و المسائل المتعلقة بها و الواجبات و المندوبات
ظاهراً از مرحوم سيد ضياءالدين جرجاني، چند اثر با عناوين: «اصول الخمسة»، «الواجبات»، «واجبات نماز»، «واجبات عقلية» و «واجبات دينية»؛ برجاي مانده است. باوجود اين، در «طبقات المتکلمين» رساله‌اي با عنوان فوق به او نسبت داده شده است.
مع‌الاسف منبع اين نسبت در «طبقات المتکلمين» ذکر نشده است. نگارنده نيز اطلاعات بيشتري به دست نياورد. ممکن است همان رساله بعدي باشد که شرح خواهد شد.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گفتيم نويسندگان «طبقات المتکلمين» توضيح نداده‌اند که اين اثر و ديگر آثار منسوب به سيد ضياءالدين جرجاني را از چه منبعي نقل کرده‌اند و منظور از اصول الخمسة؛ اصول دين است يا فروع دين؟
اما براساس يک نسخه‌ي خطي منحصر به فردي که گويا در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» موجود است، اين اثر براي شرح و توضيح پنج اصل «تشيع» نگارش يافته است.
کتاب بسيار مختصر و در پنج فصل است: فصل اول توحيد، فصل دوم عدل، فصل سوم نبوت، فصل چهارم امامت و فصل پنجم درباره‌ي معاد است.
در آستان قدس رضوي (ره)، نيز يک نسخه موجود است که شايد همين کتاب باشد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2/3190 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1/492 در 285 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. با عنوان «مختصر در بيان واجبات و آنچه پيوسته به نماز... و زکات و خمس و روزه و جهاد» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين اثر در ضمن رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه‌ي 179-188، با تصحيحات دکتر «معصومه نورمحمدي»، به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
با توجه به اينکه سيد ضياءالدين جرجاني آثار متعددي با عنوان «اصول‌الدين» دارد، مادامي که آغاز و انجام هرکدام از آنها مقايسه يا محتواي آنها مشاهده نگردد، نمي‌توان تشخيص و تفاوت آنها را به يقين گزارش کرد. از اين‌رو آغاز و انجام آنها را ذکر مي‌کنيم.
آغاز:
«بعد از بسمله و حمدله، اما بعد، بدان که اصول دين بر هشت قسم است:»
انجام:
«دوزخ جاي کافران است، که اين مسئله‌ها که گفتيم و بيان کرديم بکلي انکار کند يا بعضي را اعتقاد ندارد. اين است اصول دين؛ و الله تعالي اعلم.»
وي در اين اثر هشت اصل از دين را برشمرده است. ترتيب آنها چنين است:
توحيد، عدل، نبوت، امامت، تولي، تبرا، امر به معروف و نهي از منکر.
به هر حال اين اثر نيز مانند ساير آثار سيد ضياءالدين جرجاني، به فارسي و با عبارت «اگر گويند. گوييم»، تنظيم شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 5/1015 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 2/807 در 20 برگ و به زبان فارسي موجود است.
ظاهراً 1 نسخه نيز در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي کراچي پاکستان» موجود است. اين نسخه به‌صورت پرسش و پاسخ با تکيه بر «اگر گويند، گوييم» تاليف شده است.
گفته مي‌شود 1 نسخه‌ي خطي نيز در «مدرسه‌ي فيضيه قم» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله اصول دين در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه‌ي 225-232، با تصحيحات «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
اين اثر را در «طبقات المتکلمين» با عبارت: «رسالة اخري في اصول‌الدين» به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده‌اند. اما هيچ توضيحي درباره‌ي آن و تفاوتش با رساله‌هاي هم نامش نداده‌اند.
در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين به تصحيح دکتر «معصومه نورمحمدي»، نام رساله، اصول‌الدين (2) ثبت شده است.
سيد ضياء ضمن آوردن نام خود در اول رساله، با جمله: «اگر تو را پرسند که خدا را مي‌شناسي؟ بگو بلي مي‌شناسم.» آغاز مي‌گردد و همچنان تا پايان رساله به‌صورت پرسش و پاسخ مباحث صفات ثبوتيه و سلبيه را مطرح مي‌سازد.
8. نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 11/7507، کتابت 12 جمادي الاولي 1323هـ.ق.، به کتابت کاتبي به نام «شمس علي» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله اصول دين (2) در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 233-246، يعني آخرين رساله موجود در مجموعه، با تصحيحات «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
سيد ضياءالدين ظاهراً اين رساله را در ادامه‌ي رساله الاصول الخمسة نوشته است. او در اين اثر مباحث مهم اصول و فروع را بسيار مختصر و به همان سبک سوال و جواب، به زبان فارسي ساده بيان کرده است.
کتاب از شناخت وجود باري تعالي شروع و در ادامه از احکام نماز، مطهرات و نمازهاي واجب و مستحب سخن مي‌گويد. آغاز آن بعد البسمله چنين است:
«اگر تو را پرسند که خداي را شناسي؟ بگو شناسم. اگر تو را پرسند که خداي را به چه شناسي؟ بگو به آنکه عالم آفريده و ايجاد کرده، بعد از آنکه عالم نبود.»
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 5/1015، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي اردو» در «پاکستان» به شماره 1744 موجود است. ظاهراً سال کتابت يا تاليف اين نسخه 916هـ.ق. است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 7/5396 در 95 برگ موجود است. اين رساله با عنوان «اصول و فروع دين» از نظر محتوا بيشتر و متفاوت با دو نسخه‌ي قبلي است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله اصول و فروع در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 189-199، با تصحيح «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
در برخي منابع مانند فهرست نسخه‌هاي خطي چهار کتابخانه‌ي «مشهد»، کتابي با عنوان اعتقادات، به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده شده است. اما آيا اين اثر با کتاب عقايد و عقايد دينيه و کتاب‌هاي مشابه ديگر از وي يکسان است يا نه؟ بر نگارنده مشخص نگرديد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 1844 موجود است. اين نسخه به زبان عربي است و آغاز و انجامش با رساله عقايد دينيه متفاوت به‌نظر مي‌رسد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
بنا به گزارش «آقابزرگ» در «الذريعه» و فهرست نسخه‌هاي خطي «ملي ملک»، از سيد ضياءالدين جرجاني، يک رساله در تجويد نيز برجاي مانده است.
براساس همين دو گزارش نام وي سيد ضياءالدين محمد حسيني است.
گويا اين رساله همراه با قرآن چاپي، مکرر به چاپ رسيده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 2/1847 در 46 برگ، کتابت سال 1065هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
به گفته‌ي «آقابزرگ» همراه با قرآن‌هاي چاپي، مکرر چاپ شده است.
گاهي به‌صورت مستقل نيز منتشر گرديده است. از آن جمله در سال 1387ش. در 48 صفحه جيبي با عنوان «آسانترين تجويد» يا «ضياء القاري في تجويد کلام الباري» چاپ شده است.
12. خزائن الايمان في معرفة الايمان
چنانچه پيش‌تر اشاره شد، در «طبقات المتکلمين» اين اثر به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده شده است. اما توضيحي درباره‌ي آن و منبع مورد استفاده در دسترس قرار نداده‌اند.
ظاهراً تنها نسخه‌ي در دسترس اين رساله، در مجموعه رسائل فارسي منتشر گرديده است. سيد ضياءالدين پس از حمد خدا، خودش را با نام: «ضياءالدين علي سديدالدين بن داوود» معرفي کرده و رساله خود را مختصر در معرفت ايمان و اسلام توصيف نموده است.
اين رساله هم به سبک پرسش و پاسخ، به زبان ساده فارسي، در شرح ايمان اجمالي و تفصيلي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 8711 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله خزائن الايمان، سومين رساله در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 171-178، با تصحيحات «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
سيد ضياءالدين جرجاني اين رساله فقهي را براي آشنايي مکلفان با احکام شرعي، به زبان فارسي، نوشته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 2/1123 در 60 برگ، کتابت سال 1087 يا 1088هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. ضياءالقلوب في اخلاق المطلوب
براساس گزارش فهرست مشترک نسخه‌هاي خطي فارسي «پاکستان»، نويسنده‌ي اين کتاب، سيد محمد مشهور به ضياءالدين حسيني جرجاني مازندراني است.
اين نام با گزارش مرحوم «آقابزرگ» تطابق دارد؛ زيرا وي نيز نام سيد ضياءالدين را محمد ثبت کرده است.
کتاب به نام «شاه عباس حسيني موسوي»، به نثر آميخته به نظم و حکايت‌هاي اخلاقي، به زبان فارسي تنظيم و تاليف شده است. فهرست‌نويس نسخه، موضوع آن را فلسفه عملي تشخيص داده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد» (فهرست مشترک) به شماره 8124 در 500 صفحه، به خط «عبدالکريم» نامي در سده‌ي 11هـ.ق. کتابت شده است. اين نسخه موريانه خورده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
چند اثر با عناوين: «العقائد» و «العقائد‌الدينية»، از سيد ضياءالدين جرجاني در کتابخانه‌ها وجود دارد. يکي بودن برخي از آنها را مي‌توان از روي آغاز و انجام‌شان تشخيص داد. اما برخي از آنها قابل تشخيص نيست. از آن جمله نسخه‌اي که در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» با عنوان فوق موجود است، بدون آغاز و انجام معرفي گرديده است. لذا بايد به اصل نسخه مراجعه کرد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/2135 در 6 برگ، کتابت سال 1229هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رساله که شباهت زيادي به رساله اصول دين سيد ضياءالدين دارد، هفتمين رساله در مجموعه رسائل فارسي چاپ شده‌ي وي معرفي شده است.
نويسنده براي آن نامي انتخاب نکرده است. اما فهرست‌نويسان آن را با عنوان فوق ياد کرده‌اند.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً از اين رساله نيز فقط يک نسخه شناسايي شده است. رساله عقائد در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 8395، کتابت سال 1244هـ.ق. و به خواهش آقا «محمدهاشم بن موسي خان زين ابدي» تحرير شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله عقائد، هفتمين رساله در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 217-223، با تصحيح «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
با مقايسه آغاز و انجام چند نسخه‌ي خطي از کتاب «العقائد‌الدينية»، به اين نتيجه مي‌توان دست يافت که مرحوم سيد ضياءالدين بيش از يک رساله در عقايد دينيه نوشته است. برخي از آنها بسيار مختصر و برخي مفصل تدوين گشته است.
نسخه‌هايي که در ذيل معرفي مي‌گردد، به زبان فارسي و از نظر محتوا مشابه هستند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 7/269 در 211 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 4/4748 کتابت سال 1066-1067هـ.ق. و شماره 10/10836موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 797 در 29 برگ موجود است.
در مقدمه مجموعه رسائل فارسي، دکتر «نورمحمدي»، اين نسخه را متعلق به «کتابخانه‌ي ملي ملک» (وابسته به آستان قدس رضوي (ره)) دانسته و سال کتابت آن را 1051 يا 1071هـ.ق. نوشته است.
نسخه به سال 1145هـ.ق. توسط «نادرشاه» به آستان قدس رضوي (ع) وقف شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 2/536 در 4 برگ، کتابت سال 1103-1113هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 5/590 در 9 صفحه، کتابت سال 1297هـ.ق. با مقداري آسيب و پارگي نسخه موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5802 در 115 برگ، کتابت سال 1031هـ.ق.، شماره 5980 در 220 برگ، کتابت سال 1025هـ.ق.، کاتب «محبعلي بن ملا کاسبي شوشتري» و شماره 1003 در 135 برگ، کتابت سال 1077هـ.ق.، کاتب «حسين بن محمد حسيني قمصري» مشهور به «آفتاب» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي خيرپور» «پاکستان» به شماره 3/297 در 26 صفحه، کتابت سال 1206هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي کراچي» «پاکستان» به شماره 2ق ف3 در 21 برگ، کتابت سال 916هـ.ق.، در «مکه»، موجود است.
نسخه‌ي ديگري در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي» به شماره 4976 معرفي شده است که به احتمال نزديک به يقين نسخه‌ي فوق است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 25922 (قديم) يا شماره 9399 (جديد)، موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 5/9010، کتابت سال 1071هـ.، شماره 1/3190 و شماره 3/1015 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 3/536، کتابت سال 1238هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين رساله در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 133-170، با تصحيح خانم دکتر «معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
ايضاً نويسندگان «طبقات المتکلمين»، تحت عنوان: «رسالة في عقائد الشيعة» کتابي به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده‌اند که احتمال دارد همان عقائد دينيه يا رساله‌اي که در ذيل معرفي مي‌گردد، باشد. شايد هم کتاب مستقلي است که ما برآن دست نيافتيم.
اين رساله با بيان اصول دين در آغاز مبحث توحيد، به تفصيل، صفات ثبوتيه و سلبيه را مورد توجه قرار مي‌دهد.
پس از آن مباحث عدل، نبوت، امامت، معاد و ضرورت عمل به ارکان اسلام آمده است. هم‌چنين درباره‌ي عصمت ائمه اطهار (ع) سخن گفته است.
اين رساله هم مانند ساير رساله‌ها به زبان فارسي و به‌صورت پرسش و پاسخ است.
نسخه‌هاي خطي:
ظاهراً نسخه‌ي منحصر بفرد اين رساله به شماره 5506 در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي اردو»، «پاکستان» موجود است. کاتب آن «مظهرعلي» و سال کتابتش 1236هـ.ق. است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله عقائد «شيعه» در مجموعه رسائل فارسي سيد ضياءالدين جرجاني از صفحه 201-216، با تصحيح «دکتر معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
اين اثر نيز مانند ديگر آثار مولف، در خصوص شناخت امام معصوم عليه السلام است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي علامه طباطبايي» دانشگاه «شيراز» به شماره 2/940 در 21 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مناسک حج را نيز در «طبقات المتکلمين» به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده‌اند. اما مناسک حج چاپ شده، متعلق به «سيد ضياءالدين استرآبادي» متوفاي 1425هـ.ق. است؛ نه سيد ضياءالدين علي استرآبادي.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
چند اثر با عنوان «الواجبات العقلية»، «بيان واجبات عقلية»، «واجبات نماز» و «رساله در واجبات» به سيد ضياءالدين جرجاني نسبت داده شده است. اما اظهار نظر در اينکه همه‌ي عناوين ياد شده، يک کتاب است و کاتبان آنها را متنوع نام‌گذاري کرده‌اند يا متعدد هستند؟ نياز به مقايسه نسخه‌ها دارد.
به‌نظر نگارنده کتاب‌هاي ياد شده، يکي هستند. و حتي احتمال دارد با کتاب عقائد دينيه نيز اتحاد داشته باشند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2163 با عنوان «بيان واجبات عقليه» به زبان فارسي موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي تبريز» به شماره 2/3571 در 10 برگ با عنوان «رساله در بيان واجبات عقليه يا عقائد دينيه» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 370 در 54 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. با عنوان «رساله‌اي در بيان واجبات نماز» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1/492 در 285 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. با عنوان «مختصر در بيان واجبات نماز» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انجمن ترقي اردو»، «کراچي» «پاکستان» به شماره 3 در 145 برگ، کتابت سال 916هـ.ق. با عنوان «رساله در بيان واجبات نماز» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 4/3917 در 147 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. با عنوان «واجبات عقليه» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 11/10836 با عنوان «واجبات نماز» موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1963/ف در 137 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. با عنوان «سوال و جواب ضيائيه» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
22. رساله در ياد کردن علمها از فريضه و سنت درهمه سال
مصحح رسائل فارسي، معتقد است که اين رساله همان رساله اصول و فروع يا واجبات دينيه يا ... است. ما رساله‌هاي ياد شده را به طور مجزا معرفي کرديم. به‌نظر نمي‌رسد همه‌ي آنها عين همين رساله باشد. به هر روي مجموع آنها را تحت عنوان فوق آورده است.
نسخه‌هاي خطي:
نسخه‌اي که در فهرست «منزوي» با عنوان «اصول و فروع» معرفي شده است، به شماره 8262 است.
نسخه‌ي «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 492 با عنوان «اصول و فروع دين» ثبت شده است.
نسخه‌ي«کتابخانه‌ي انجمن ترقي اردو»،«کراچي پاکستان»، به شماره 4976 که گويا از مبحث عبادات آغاز مي‌شود و شبيه نسخه‌ي کتابخانه‌ي وزيري است.
نسخه‌ي «کتابخانه‌ي وزيري يزد» با عنوان «رساله فقهيه» به شماره 12334 ثبت شده است.
نسخه‌ي کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه «تهران» به شماره 4/6010 با عنوان «رساله واجبات و مندوبات يا رساله نماز يا رساله واجبات نماز» معرفي شده است.
هم‌چنين نسخه‌ي شماره 3190 همان کتابخانه‌ي با عنوان «رساله در ياد کردن علمها از فريضه و سنت در همه سال» ثبت شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
رساله «در ياد کردن علمها...» در مجموعه رسائل فارسي، نخستين رساله و مفصل‌ترين آن‌هاست. رساله از صفحه 45-132، با تصحيحات خانم دکتر «معصومه نورمحمدي» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر ميراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسيده است.
در خاتمه بايد به اطلاع رساند که کتابي با عنوان فوق در «تبريز» منتشر شده است. در صفحه عنوان کتاب و بعد از نام آن آمده است: «تلخيص از کتاب مجموعه آقاي ضياءالدين جرجاني رحمه الله»
بر اساس اطلاعات مندرج در همان صفحه‌ي کتاب، تلخيص کننده يا نويسنده‌ي آن شخصي است به نام «عباسعلي سعيدي». او آن کتاب را از کتاب اصلي برداشت کرده است؛ زيرا مي‌نويسد: «تاريخ اصل کتاب 1230هجري»
از «عباسعلي سعيدي» هيچ شناختي در دست نيست. ظاهراً وي به عنوان ناشري که خود کتابي را تلخيص يا اقتباس مي‌کرد، اقدام به انتشار آن مي‌نمود.
کتاب با نام وسپاس خدا و درود بر پيامبر و ائمه (ع) آغاز و با اين جمله ادامه مي‌يابد: «مخفي نماناد که اين اثر جميل (کشکول کيميا) که متضمن پاره‌ي مطالب عالي و حاوي زبده‌ي از معالي آداب سودمند بوده، شامل بر سه فصل به شرح ذيل مي‌باشد.»
سپس فصول را شرح مي‌دهد. فصل اول دربيان فضائل و مناقب و کلمات قصار حضرت اميرالمومنين (ع)... فصل دوم در بيان ادعيه و اذکار و تعبير خواب... و فصل سوم در بيان بعضي اشعار گلچين ادبي و اخلاقي و... است.
ناشر يا تلخيص کننده از نسخه‌ي اصل کتاب سخن نگفته و آن را معرفي نکرده است. فصل سوم کتاب ظاهراً از قلم افتاده است؛ زيرا اين کتاب 150 صفحه‌اي شامل فصل اول و دوم است.
اما سبک قلم و بيان آن شبيه کتاب‌ها و رساله‌هاي سيد ضياءالدين جرجاني نيست.
مشخصات کتاب: «تبريز»، کتابخانه‌ي اسلامي، سال 1314، قطع رقعي، 150 صفحه، به‌صورت چاپ سنگي (افست).
منابع:
تراجم الرجال 3/176؛ الذريعة 3/373 و 15/283 و 25/3؛ رسائل فارسي جرجاني، مقدمه 1-37؛ رياض العلماء 2/412 و 7/179؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 5/505؛ موسوعة طبقات الفقهاء 9/230؛ طبقات المتکلمين 3/216-217؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي ملي ملک 8/329؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشگاه تهران 7/751؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران 4/442؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي وزيري يزد 3/865؛ معجم التراث الکلامي 1/298، 313 و 2/126 و 3/190، 432 و 4/240، 251-252 و 5/495.