عمادالدین علی بن علی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
عمادالدين علي بن علي استرآبادي
(شريف قاري)/ قرن 10 يا 11هـ.ق.
قاري و قرآن‌پژوه بزرگ «استرآباد»، «عمادالدين علي بن عمادالدين علي بن نجم‌الدين محمود»، مشهور به «شريف قاري استرآبادي مازندراني»، دانش‌مردي است جامع، فقيهي فاضل، محدثي بارع و متکلمي پرهيزگار، که با همه‌ي شهرتش، شرح درستي از زندگاني و تحصيلاتش در دست نيست.
برخي منابع، آثار او را با پدرش که هم نام و هم لقب با اوست، مخلوط کرده و اشتباه گرفته‌اند.
از تاريخ تولد و وفات وي نيز آگاهي درستي در دست نيست. حتي زمان حيات او را بين قرن ده و يازده هـ. ق. مردد دانسته‌اند.
ظاهراً آن دسته از محققيني که «عمادالدين علي» را با «عمادالدين علي بن محمود» اشتباه گرفته‌اند، تصور نموده‌اند، تاريخ «عالم آراي عباسي»، نخستين بار از او ياد کرده است. اما آن کس که در عالم آراي عباسي با عنوان حکيم «عمادالدين محمود» معرفي شده است، فقيه و قاري نيست. بلکه طبيب و حکيم است.
مرحوم «افندي» مي‌فرمايد: «در بعضي نسخ تاريخ عالم آرا، مولا عمادالدين استرآبادي از علماي دولت سلطان «شاه تهماسب صفوي» و در زمره‌ي شخصيت‌هاي صاحب عزت و احترام دربار به شمار مي‌رفت.»
خود وي پس از شرح مختصري از احوال و آثار عمادالدين علي، دچار ترديد گشته و آثارش را ميان «عمادالدين علي بن علي»، «عمادالدين علي بن عمادالدين علي استرآبادي»، «مولا عمادالدين استرآبادي» و «مولا عمادالدين مازندراني کلباري»، متفرق کرده است. باوجود اين در پايان سخن احتمال داده است که همه‌ي آنان يک تن هستند.
سپس ذيل شرح‌حال «عمادالدين استرآبادي مازندراني»، برخي از آثار وي را برشمرده و مجدداً احتمال داده است که او به عينه «مولي عماد مازندراني کلباري» است. اما ذيل شرح‌حال «عماد مازندراني کلباري»، احتمال خود را رد کرده و او را غير از عمادالدين استرآبادي دانسته است.
اين در حالي است که وي در مجلد سوم نيز از مولي عمادالدين علي استرآبادي سخن گفته و او را عالم متکلم و منطقي معروف از دانشمندان متاخر توصيف کرده است. وي به دنبال اين اظهار نظر، دو حاشيه در منطق به وي نسبت داده است.
پس از «افندي»، ديگران نيز دچار ترديدهايي شده‌اند. مرحوم «آقابزرگ» نيز در دو قرن متفاوت شرح‌حال وي را آورده است. اما در نهايت مي‌توان عمادالدين علي را با آثار مشخصي از ديگران تميز داد.
به هر روي عمادالدين علي شريف قاري استرآبادي از عالمان، متکلمان و قاريان قرن دهم و يازدهم هـ. ق. است. مرحوم «آقابزرگ» از مشايخ او «عزالدين حسين بن عبدالصمد عاملي» را معرفي کرده است.
سال‌هاي آغازين عمر علمي او مصادف است با اواخر عمر «شاه تهماسب»، که کتابي نيز به نام وي رقم زده است.
آثاري که از وي ياد شده و داوري‌هاي شرح‌حال‌نگاران نشان مي‌دهد که وي عالمي استوار و برخوردار از آگاهي‌هاي مختلف در ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامي است.
آثار:
اين اثر را مرحومان «افندي» و «آقابزرگ» به عمادالدين علي استرآبادي نسبت داده‌اند. اما هيچ‌کدام نسخه‌اي از آن را نديده و توضيحي درباره‌ي آن نداده‌اند.
آنها براساس اعتقاد به تاليف اين کتاب، توسط عمادالدين استرآبادي، او را متکلم خوانده‌اند. اما منبع نقل آن دو بزرگوار مشخص نيست.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. ارشاد الأذهان الي تجويد القرآن
ظاهراً مولف در اين اثر اصول قرائت هر هفت قاري مشهور را به زبان عربي جمع‌آوري کرده است.
به‌نظر برخي ديگر، مولف کتاب را در يک مقدمه و دوازده فصل سامان داده است، و در فصول مختلف آن از مخارج حروف، صفات حروف، مد، ادغام، وقف و ... سخن گفته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» «ايران» به شماره 1/5846 در 118 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
رساله‌ي مختصري است به زبان عربي، در علم اصول فقه، که ظاهراً عمادالدين علي استرآبادي آن را در جواني نوشته است؛ زيرا سال کتابت نسخه‌ي خطي آن، 956هـ.ق. است. بنابر نظريه‌ي مرگ استرآبادي در نيمه‌ي اول قرن يازدهم، اين اثر در دوران جواني مولف تدوين شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 208/24 در 82 برگ، کتابت سال 956هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
رساله‌ي ديگري از مولف در بيان اصول قراآت مختلف است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سعيدي ريحان» در «يزد» به شماره 1/19 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. اصول قرائت ابن‌عامر (مفرده ابن‌عامر)
عمادالدين علي استرآبادي يکي از معدود دانشمنداني است که در علم قرائت چندين کتاب نوشته است. بخصوص در اصول قرائت قاريان هفت‌گانه يا نه‌گانه، به نقل از راويان معتبر، کتاب‌هاي متعدد به رشته‌ي تحرير در آورده است.
يکي از اين آثار اصول قرائت «ابن‌عامر» است. «عبدالله بن عامر دمشقي» متوفاي قرن دوم هـ. ق. (118هـ.ق.)، يکي از هفت تن قاري قرآن است.
«ابن‌عامر» از همه‌ي قاريان هفت‌گانه، عمري طولاني‌تر داشت. او در زمان «عمر بن عبدالعزيز» امام جماعت مسجد جامع «دمشق» بود. «هشام ابن‌عمار بن نصير» و «ابوعمرو عبدالله ابن احمد» مشهور به «ابن‌ذکوان»، از وي روايت نقل مي‌کنند.
مولف استرآبادي در اين اثر، قرائت به شيوه‌ي ايشان را بيان کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 3/2155 کتابت سال 965هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4/21644 کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 3/21644، ايضاً کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 4/5846 در 118 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1059 در 33 برگ، کتابت سال 982هـ.ق. موجود است. اما نويسنده‌ي آن مشخص نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. اصول قرائت ابن‌کثير (مفرده ابن‌کثير)
او اين قرائت را به نقل از دو راوي، «احمد بن محمد بزي» و «عبدالرحمن قنبل» از «شاطبي» نقل کرده است. کتاب به زبان عربي و در بيان اصول قرائت «عبدالله بن کثير» متوفاي حدود 120هـ.ق. است.
«عبدالله بن کثير مکي»، ايراني الاصل بود. گويا از سوي «کسرا» براي فتح «حبشه» گسيل شده بود. پس از اسلام آوردن، دو تن از صحابه را درک کرد. آن دو تن «عبدالله زبير» و «انس بن مالک» بود. «ابن‌کثير» «مالکي» مذهب است.
«احمد بن محمد بن عبدالله بزي» و «محمد بن عبدالرحمن» قنبل از وي روايت مي‌کنند.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7343 در 95 برگ، کتابت سال 1002هـ.ق. و شماره 2/21644 کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/5846 در 118 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و 2/12079 در 80 برگ، کتابت سال 955هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي تهران» به شماره 204 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سعيدي ريحان» در «يزد» به شماره 5/19 کتابت سال 954هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ابوعمرو بن علاي بصري» يا «زبان بن عمار» مشهور به «ابوعمرو بصري» متوفاي 154هـ.ق.، يکي از قاريان هفت‌گانه است. مولف اين اثر را در بيان اصول قرائت «ابوعمرو» نگاشته است.
«ابوعمرو» از ديگر قاريان هفت‌گانه، استادان بيشتري در قرائت داشت. او از مردم «بصره» بود. در «کوفه» درگذشت. ظاهراً «شيعه» و ايراني محسوب مي‌شد.
دو کس از وي روايت مي کند: نخست «حفص بن عمرو» دوري و دوم «ابوشعيب صالح بن زياد سوسي».
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3/21644 کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 7/5846 در 118 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 1/2155 و 208/24 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سعيدي ريحان» در «يزد» به شماره 2/19 کتابت سال 954هـ.ق. و شماره 4/19 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 1/297 در 38 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
8. اصول قرائت حمزة (مفرده حمزه)
اين مفرده، ظاهراً چهارمين مفرده، از رساله‌هايي است که عمادالدين استرآبادي آنها را در اصول قرائت قراي سبعه به زبان عربي نوشته است.
«حمزه» فرزند «حبيب زيات کوفي»، ايراني و «شيعه» مذهب، يکي از قاريان هفت‌گانه است که قرآن را نزد امام صادق (ع) قرائت کرده است.
«ابومحمد اسدي ابن هشام» مشهور به «خلف» و «ابوعيسي خلاد ابن خالد صوفي»، دو راوي از قرائت «حمزه» هستند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6/21644 کتابت سده 13هـ.ق. جلد سوم موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 5/5846، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سعيدي ريحان» در «يزد» به شماره 3/19 کتابت سال 955هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف، اين اثر را به زبان فارسي، براي يکي از بانوان حرم صفوي، شايد به نام «مريم بلقيس»، نگاشته است. کتاب در يک مقدمه، سه فصل و يک خاتمه تنظيم گرديده است.
«عاصم ابن بهدله ابي‌النجود اسدي» متوفاي 127هـ.ق.، بزرگترين و مشهورترين قاري از قاريان هفت‌گانه است. به او لقب «شيخ القرا» و «امام القارئين» داده‌اند.
او قرائت خود را از «ابي‌عبدالرحمن سلمي» برگرفته است. و «سلمي» از مولاي متقيان علي بن ابي‌طالب (ع) اخذ کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي احمد روضاتي اصفهان» به شماره 1/4 کتابت سال 1326هـ.ق. با صفحات ناقص از اول، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 7/12155 در 183 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 3/680 در 78 برگ، کتابت سال 1084هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 1/816 موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6357 در 224 برگ، کتابت سال 1010هـ.ق.، شماره 5689م. کتابت سال 1027هـ.ق. و شماره 5/21644 کتابت سده 13هـ.ق. جلد سوم موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 8190 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 1413، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1226موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 8/6200 در 137 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. با عنوان مفرده «عاصم» موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي علامه طباطبايي» دانشگاه «شيراز» به شماره 3/510 در 26 برگ، آخرش ناقص، با عنوان «رسالة في قراءة عاصم» و شماره 8/1679 در 22 برگ، کتابت سال 1101هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
در اين رساله‌ي بسيار مختصر، اصول قرائت «کسائي»، به روايت «دوري» و «ابوالحارث» بيان شده است.
«ابوالحسن علي بن حمزه کسائي کوفي» متوفاي 189هـ.ق.، ايراني و از قاريان هفت‌گانه است. «حفص بن عمرو دوري» و «ابوالحارث ليث بن خالد» از وي نقل مي کنند.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 157/26 در 4 برگ، کتابت سال 970هـ.ق. و شماره 4/1763 در 5 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي» «تهران» به شماره 204 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5682 در 220 برگ، کتابت سال 1027-1029هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
11. اصول قرائت نافع (مفرده نافع)
اين اثر نيز مانند ديگر آثار عمادالدين استرآبادي، براي قرائت قرآن براساس قرائت قراي سبعه، از آن جمله قرائت «ابوعبدالله نافع بن ابي‌نعيم مدني اصفهاني» است.
«نافع» بَرده‌ي «جعونه بن شعب ليثي» از هم‌پيمانان «حمزه بن عبدالمطلب» عموي پيامبر (ص) بود.
«نافع» از مردم «اصفهان» بود و در «مدينه» زيست. سال 70 به دنيا آمد و سال 169 يا 176هـ.ق. در «اصفهان» درگذشت.
«عثمان بن سعيد ورش» و «عيسي ابن‌مينا قالون»، قرائت نافع را بدون واسطه نقل مي‌کنند.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/21644 کتابت سده 13هـ.ق. جلد سوم موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 3/1590 در 92 برگ، کتابت سال 1055هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 6/5846 در مجموعه‌اي 118 صفحه‌اي همراه با ساير مفرده‌ها و نسخه‌ي ديگري به شماره 6/366 در 140 برگ، کتابت سال 980هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 2/2155 و 157/26 موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
12. بيان مخارج حروف و قواعد تجويدي
مولف اين رساله را در بيان مخارج حروف و قواعد تجويد به زبان فارسي نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 5/253 در 86 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
در فهرست برخي کتابخانه‌ها، اين اثر نيز به نام عمادالدين علي بن علي استرآبادي ثبت شده است. به‌نظر مي‌رسد اين اشتباه از آنجا ناشي شده است که فهرست‌نويسان از «رياض الجنة» استفاده کرده‌اند.
مرحوم «آقابزرگ» ذيل عنوان کتاب ياد شده، آن را از تاليفات «سيد شرف‌الدين علي حسيني استرآبادي» دانسته است. سپس در ادامه توضيح مي‌دهد که به دليل کلمه سيد علي استرآبادي، صاحب «رياض الجنة» دچار اشتباه شده است.
به هر روي اين اثر که در فضائل عترت طاهره سلام الله عليهم اجمعين است، از تاليفات عمادالدين علي بن عمادالدين علي استرآبادي نيست.
بلکه متعلق به «سيد شرف‌الدين علي استرآبادي» از علماي قرن دهم هـ. ق. است.
بنا به گزارش «آقابزرگ»، ظاهراً سال پايان تاليف اين اثر، 1074هـ.ق. است. وي بعد از خطبه چنين گفته است: «ان افضل العبادات بعد المعرفة الصلاة الموقوفة صحتها علي معرفة تجويد القرآن»
عمادالدين استرآبادي، کتاب را به نام شخص خاصي ننوشته است. آن را در يک مقدمه و دوازده فصل تنظيم کرده است. فهرست فصول آن چنين است:
مخارج حروف، صفات حروف، الترقيق و التفخيم، هائ الکناية، المد، الادغام، التنوين و النون الساکنة، الوقف، الاستعاذة، البسملة، الاختلاف في الفاتحة و التوحيد و فصل آخر در لحن است.
نسخه‌هاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2238 در 111 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 7343 در 95 برگ، و شماره 1/12872 در 29 برگ، کتابت سال 1273هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 4/811 در 140 برگ و شماره 12/1762 کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 4/1457 در 34 برگ، کتابت سال 1298هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي تهران» به شماره 30، کتابت سال 1293هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/134 در 169 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مولانا آزاد» به شماره 1/727، کتابت سال 1188هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2945/ف در 115 برگ، کتابت سال 1008-1009هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخالنه مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1/7196 در 9 برگ، آخرش ناقص موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي شيخ محمدرضا نائيني» در «نجف اشرف» کتابت سال 1074هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي عاطفي کاشان» کتابت سال 1207هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 0293 در 75 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
عمادالدين علي اين اثر را در علمِ قواعدِ تجويد قرآن و به اسم سلطان «شاه تهماسب صفوي» نوشته است.
کتاب در يک مقدمه و دوازده باب و يک خاتمه تنظيم شده است. مقدمه در فضل قرائت قرآن، يازده باب در اختلاف قرائت سوره فاتحه و باب دوازدهم در اختلاف قرائت سوره توحيد و خاتمه در لحن است.
نسخه‌هاي خطي:
حداقل 6 نسخه‌ي خطي از اين اثر در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10031 در 75 برگ، کتابت اواخر سده 12هـ.ق.، شماره 4930 در 78 برگ، شماره 2380 در 244 برگ، شماره 1984 در 147 برگ، کتابت سال 1105هـ.ق. و شماره 3195 در 148 برگ، کتابت سال 1297هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 4/2636 در 34 برگ و شماره 3/7274 کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي رضا همراه» در «همدان» به شماره 6، کتابت سال 977هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1815/ف در 298 برگ، کتابت سال 1119هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 3/2269 در 164 برگ، کتابت سال 1271هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 1/297 – جز – ف7 در 20 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 1/1895 در 46 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 2221 در 48 برگ، شماره 1/381 و شماره 1451 کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 523 در 20 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 5 در 48 برگ، کتابت سال 1087هـ.ق. و شماره 6/2697 در 194 برگ، موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي طبسي حائري» در «قم» به مشاره 5/276 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي علي حيدر مويد» «قم» به شماره 5/1401 در 24 برگ، کتابت سال 1240هـ.ق. و شماره 3/1360 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 5/6200 در 137 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 4/30 در 28 برگ، کتابت سال 1256هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/12255 در 99 برگ، کتابت سال 1088هـ.ق.، شماره 4070 در 41 برگ و 10/3936 در 490 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 2/567 در 213 برگ، کتابت سال 1066هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 4/1784 در 47 برگ، کتابت سال 1031هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي هم در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد آقا شوشتري» در «نجف اشرف» گزارش شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين رساله در اصول و قواعد قرائت در يک مقدمه و چندين فصل تنظيم شده است.
احتمالاً غير از «التحفة الشاهية» و يا «تجويد القرآن» است.
نسخه‌هاي خطي:
1نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي محمدعلي ديان» در «بيرجند» به شماره 100 در 116 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
در «رياض العلما» و «الذريعه» و «طبقات اعلام الشيعه»، ترجمه «احتجاج طبرسي» را به او نسبت داده‌اند. اين ترجمه به زبان فارسي تحرير شده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
18. حاشية تحرير القواعد المنطقية
«تحرير القواعد المنطقية»، اثر «قطب‌الدين محمد رازي» است. بسياري از علما و دانشمندان بر تحرير قواعد، حاشيه و شرح نوشته‌اند. يکي از آن حواشي، حاشيه عمادالدين علي استرآبادي است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 2/2303 در 250 برگ، کتابت سال 1082هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3515 در 136 صفحه، کتابت سال 1261هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«محمد بن محمد جزري» مقدمه و ارجوزه‌اي در تجويد قرآن به رشته‌ي تحرير درآورده است. بنا به گزارش شرح‌حال‌نگاران، عمادالدين استرآبادي حاشيه بر آن نوشته است. اما از جزئيات و محتواي آن اطلاعي در دست نيست.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مرحوم «افندي» اين حاشيه را به عمادالدين علي استرآبادي نسبت داده و او را از دانشمندان منطق برشمرده است. اما خبري از نسخه‌هاي خطي آن به دست نمي‌دهد. سپس همين عالم را با موارد ديگري که اسم مشابه دارند، و وي در جاهاي ديگري از آنها سخن گفته، يکي دانسته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 136/ع در 115 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. حاشية علي شرح الشمسية القطبي
اين حاشيه را نيز مرحوم «افندي» به وي نسبت داده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 1164 در 30 برگ وجود دارد. اما فهرست‌نويس آن را به نام «شرف‌الدين علي حسيني استرآبادي» ثبت کرده است.
اين نسخه بايد بررسي شود. احتمال دارد که فهرست‌نويس اشتباه کرده است؛ زيرا مرحوم «افندي» نسخه را به نام عمادالدين علي استرآبادي ديده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
بنا به نوشته‌ي مرحوم «افندي» در «رياض العلما»، وي بر «نهج‌البلاغه» «سيد رضي» حاشيه نوشته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ گزارشي از نسخ خطي آن در دست نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
23. خلاصة التنزيل في اداء الحروف و الترتيل
عمادالدين علي استرآبادي اين اثر را در شيوه‌ي اداي حروف و چگونه خواندن قرآن به سبک ترتيل، به زبان فارسي نوشته است.
ظاهراً کتاب به‌صورت نظم و شعر است. او اين منظومه را به سال 803هـ.ق. سروده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3/13157 در 2 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 5/3: 88-5935 در 293 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 3/1632 در 4 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
مولف اين اثر را در خصوص رسم الخط قرآن نوشته است. منظور از رسم الخط، همان شيوه‌ي صحيح نوشتن و خواندن قرآن است. نه نوع خط از نظر نسخ يا ثلث نوشتن آن.
وي رساله خود را در يک مقدمه که قواعد کلي تجويد را بيان مي‌کند و دو قسمت، که قسمت اول در مباحث اصول و قسمت دوم در فرش حروف است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 1/2885 در 155 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي اصفهان» به شماره 544 در 66 برگ، کتابت سال 1001هـ.ق.، آخرش ناقص، موجود است.
«آقابزرگ» نيز از يک نسخه در نزد «سلطان المتکلمين» به خط «نورالدين بن بدرالدين بن نورالدين دزفولي» خبر داده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
25. عماد القراء و جمال الاقراء
قاري استرآبادي اين کتاب مفصل را به زبان فارسي و در قراءات عشر نگاشته است.
کتاب به سال 985-986هـ.ق. در دو جزء تاليف شده است. جزء اول در 26 باب و جزء دوم در فرش حروف و به ترتيب سوره‌هاي قرآن تنظيم گرديده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي بروجردي نجف اشرف» به شماره 81 در 440 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، اولش ناقص، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر به زبان فارسي و در بيان فضايل قرآن، ثواب قرائت آن و برخي از فضايل ائمه اطهار عليهم السلام است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/5572 مکرر در 236 صفحه، کتابت سال 1319-1320هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين کتاب نيز در اصول قرائت قرآن نوشته شده است. اين احتمال وجود دارد که همان کتاب «تحفه شاهي» باشد. ليکن دليل قاطعي در دست نيست.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي علامه طباطبايي دانشگاه شيراز» به شماره 9/1679 در 8 برگ، کتابت سال 1101هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر ظاهراً در علم نجوم و نظم هستي، به زبان عربي تدوين شده است. عنوان‌هاي آن با کلماتي مانند: شمس، کسوف، انجلاي، ظلمات، مشکوة، قمر و ... تنظيم شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 9/688 در 234 برگ، کتابت سال 912هـ.ق. موجود است. محل کتابت اين نسخه مدرسه‌ي سيد عمادالدين استرآبادي است و در حاشيه‌ي آن شرح‌حال حضرت ابراهيم (ع) نوشته شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«آقابزرگ» اين مثنوي را در «الذريعه» به عمادالدين استرآبادي نسبت داده است. اما همان‌طور که خودش نيز اشاره کرده است، به‌نظر مي‌رسد همان کتاب تجويد وي به شعر و نظم است. ليکن به جهت احتمال تفاوت، در اينجا نيز ذکر گرديد.
نسخه‌هاي خطي:
بنا به گفته‌ي «آقابزرگ» 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» وجود دارد. اين نسخه به سال 1017هـ.ق. کتابت شده است. گويا «نادرشاه افشار» آن را به آستان قدس رضوي (ع) وقف کرده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
30. مختصر در واجبات قرائت و تجويد
اين رساله که در مسائل بسيار مهم و واجب در دانستن قرائت قرآن و تجويد آن به زبان عربي و فارسي نوشته شده است، يکي ديگر از آثار تجويدي عمادالدين علي استرآبادي است. محتواي آن علاوه بر تجويد، قصص و تفسير هم هست.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 8/134 در 169 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
تاريخ نظم و نثر در ايران 1/261؛ تاريخ عالم آراي عباسي 1/168؛ الذريعة 1/105 و 3/371-373، 444 و 6/36، 57، 134 و 11/232 و 14/140 و 15/117 و 17/53-54، 55 و 19/135 و 21/367؛ رياض العلماء 3/373-374 و 4/153-154، 297-298؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/145-146 و (الروضة النضرة) 5/372-374؛ فهرست کتب خطي کتابخانه‌هاي اصفهان 5/309؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشکده‌ي الاهيات و معارف اسلامي مشهد 1/112؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي عمومي آيت‌الله العظمي گلپايگاني 1/89؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل علي استرآبادي) 133؛ معجم المولفين 2/478؛ معجم مولفي الشيعة 24؛ نهضتهاي فکري ايرانيان 1/303.