سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد شرفالدين علي حسيني استرآبادي
قرن 10هـ.ق.
مفسر، متکلم، فقيه و دانشمند والامقام، «سيد شرفالدين علي حسيني نجفي استرآبادي»، از دينپژوهان بزرگ قرن دهم هـ. ق. است.
به احتمال زياد اين عالم جليل و پژوهشگر نبيل در «استرآباد» ديده به جهان گشود. پس از تحصيل مقدمات و بخشي از سطوح، عازم «نجف اشرف» گرديد و نزد علماي بزرگ نجف به تحصيل ادامه داد.
او يکي از شاگردان مبرز «شيخ نورالدين علي بن عبدالعالي کرکي» است. درمحضر اين استاد بزرگ به مقام اجتهاد رسيد و خود کرسي درس برپا کرد.
تعداد زيادي از فضلاي حوزهي «نجف اشرف» نزد وي تحصيل کرده و به درجهي اجتهاد نايل گشتهاند.
تذکرهنويسان در شرح احوال وي کوتاهي کرده و اطلاعات زيادي در اختيار ننهادهاند. بلکه برخي او را با «شرفالدين علي نجفي شولستاني» اشتباه گرفتهاند.
از سال تولد وي خبري در دست نيست. سال وفاتش نيز اختلافي است. برخي منابع مانند «معجم المولفين»، وفاتش را 965هـ.ق. دانستهاند. برخي ديگر مانند «معجم الفکر و الادب في النجف» سال وفات وي را 940هـ.ق. نوشتهاند.
در آثار و تاليفات وي نيز اختلاف فراوان وجود دارد. کتاب «تاويل الآيات الظاهرة» را هم به او و هم به ديگر بزرگان نسبت دادهاند.
حتي مرحوم «شيخ حر عاملي»، در «املالآمل» دو بار از وي سخن گفته است. بار نخست نام وي را «الشيخ شرفالدين بن علي النجفي» ثبت کرده و کتابت «تاويل الآيات الباهرة» را به او نسبت داده است. در مرحله دوم وي را «الشيخ شرفالدين علي استرآبادي» نويسنده کتاب «شرح الجعفرية» معرفي کرده است.
به هر روي آنچه ميتوان از آثار و تاليفات او با توجه بهنظر اکثريت ذکر کرد، به شرح ذيل است:
آثار:
1. تاويل الآيات الظاهرة في فضل العترة الطاهرة (الآيات الباهرة)
مولف در اين اثرِ گرانقدر، آياتي را که در شان ائمهي اطهار عليهم السلام نازل گرديده است، جمعآوري و با استناد به روايات از طرق «شيعه» و «سني» به آنها استدلال کرده است.
نويسنده براي تاليف کتابش از «کنز الفوائد» «کراجکي» متوفاي 449هـ.ق. و از کتاب «ما نزل من القرآن في اهلالبيت (ع)» تاليف «ابوعبدالله محمد بن عباس بن علي ابن ماهيار» معروف به «ابنالحجام»، از علماي قرن چهارم و از کتاب «کشف الغمة في معرفة الائمة» «ابوالحسن بهاءالدين علي بن عيسي اربلي» متوفاي 692هـ.ق. و از کتابهاي «علامه حلي» بهره برده است.
در انتساب اين کتاب به سيد شرفالدين علي استرآبادي اختلاف وجود دارد. ليکن اکثر کتابشناسان و شرححالنگاران آن در زمرهي آثار وي ثبت کردهاند.
شيخ «حر عاملي» معتقد است که کتاب دو نسخه دارد و يکي از آنها زياداتي بر ديگري دارد.
بهنظر «آقابزرگ»، يکي از آن دو نسخه، اصل و ديگري منتخب آن يعني «جامع الفوائد» (کنزالفوائد) است.
نسخههاي خطي:
4 نسخهي خطي در «کتابخانهي آيتالله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 438، شماره 3802 در 150 برگ، کتابت سال 1086هـ.ق.، شماره 322 در 142 برگ و شماره 259 در 100 برگ، کتابت سال 1070هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 58 در 430 برگ، شماره 1449 در 248 برگ، کتابت سال 995هـ.ق. و شماره 1450 در 216 برگ، کتابت سال 1074هـ.ق. موجود است.
3 نسخهي خطي در «کتابخانهي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 5299 در 386 برگ، کتابت سال 1088هـ.ق.، شماره 12196 در 198 برگ، کتابت سال 1070هـ.ق. و شماره 4847 در 210 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
4 نسخهي خطي در «کتابخانهي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 18 در 186 برگ، کتابت سال 793هـ.ق. (احتمالاً اين تاريخ غلط است)، شماره 2011 در 167 برگ، شماره 1029 در 241 برگ و شماره 2356 در 265 برگ، کتابت سال 1128هـ.ق. موجود است.
1 نسخهي خطي در «کتابخانهي وزيري يزد» به شماره 1734 در 274 برگ، کتابت سال 1092هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«آقابزرگ» به نقل از «وقايع الايام»، اين اثر را به «سيد شرفالدين علي استرآبادي» نسبت داده است.
«نفحات اللاهوت» در علم کلام و اعتقادات، نوشته «محقق کرکي» است. اين اثر بهوسيله «مير محمد بن ابوطالب حسيني استرآبادي» ترجمه شده است. اين احتمال وجود دارد که مرحوم «خياباني» در نسبت دادن اين ترجمه به شرفالدين علي، اشتباه کرده باشد.
کتاب «الفوائد الغروية»، شرح رساله «جعفريه» «محقق کرکي» است. «علي بن عبدالعال کرکي»، مشهور به «محقق کرکي»، کتاب «جعفريه» را در علم فقه نوشته است و سيد شرفالدين رساله استادش را در زمان حيات وي شرح کرده است.
بهنظر بزرگان اين رشته، شرح رساله «جعفريه» کتاب ارزشمندي است و سيد شرفالدين استرآبادي به خوبي از عهدهي شرح آن برآمده است.
شرح استرآبادي استدلالي و با عناوين قال اقول، در يک مقدمه و چهار باب و يک خاتمه تدوين شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخهي خطي در «کتابخانهي آستان قدس رضوي (ع)» از مجموعهي اهدايي رهبر به شماره 32219 در 146 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين حاشيه را در فهرست نسخههاي خطي کتابخانهي آستان قدس رضوي (ره)، با شماره 1164، به سيد شرفالدين علي استرآبادي نسبت دادهاند. ليکن بهنظر ميرسد اين نسبت غلط است؛ زيرا حاشيه بر «شرح شمسيه» را هيچ منبع تاريخي و کتابشناسي به وي نسبت نداده است.
اين احتمال وجود دارد که حاشيه متعلق به «عمادالدين علي استرآبادي» است. از آنجا که نام و نسبت اين دو شخصيت مشابه و زمان حياتشان نزديک و شرح جزئيات زندگاني و آثارشان مفقود است، اشتباهات زيادي دربارهي آنها رخ داده است.
5. تفسير کنز الفوائد و دامغ المعاند
اين اثر در فهرست نسخههاي خطي مدرسهي عالي شهيد مطهري (سپهسالار) با شماره 2005 به سيد شرفالدين علي استرآبادي نسبت داده شده است.
بهنظر ميرسد اين نسبت نيز غلط است؛ زيرا «کنز الفوائد» خلاصه و منتخبي است از «الفوائد الغروية» که به قلم شخصي به نام «علم» يا «علي بن سيف بن منصور نجفي»، متوفاي 937هـ.ق. انجام شده است.
منابع:
اثرآفرينان 3/331؛ اعيان الشيعة 8/227-228؛ امل الامل 2/131، 176؛ الذريعة 1/46 و 3/304-305 و 16/352-353؛ رياض العلماء 4/66-69؛ ريحانة الادب 3/198؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/145؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 342؛ الفوائد الرضوية 274؛ گنجينهي دانشمندان 6/409؛ لغتنامهي دهخدا (ذيل علي استرآبادي) 133؛ معجم التراث الکلامي 2/148؛ معجم المولفين 7/33؛ معجم رجال الفکر و الادب في النجف 1/114؛ معجم مولفي الشيعة 24؛ المقابس 19؛ هدية العارفين 1/745، 747.