بی‌بی فاطمه بنت محمدباقر استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
فاطمه (بي‌بي فاطمه) بنت محمدباقر استرآبادي
(بي بي خانم استرآبادي)/ 1272هـ.ق. – 000
بانو «بي‌بي فاطمه» يكي از نخستين زناني است كه با قلم، برابر تبعيضخواهي مردان ايستاد و از هويت زن، با تكيه بر آموزههاي ديني و فرهنگي دفاع كرد.
نيز، شايد او نخستين زني است كه مدرسهي دخترانه تاسيس و به مديريت آن همت گماشت. بي‌بي خانم نخستين زني بود كه در نشريات رسمي كشور مقاله نوشت و از عملكرد خود دفاع نمود. اين مقاله در بيست و هفتم ربيع الاول 1325ش. در روزنامه‌ي «تمدن» به چاپ رسيد.
بي‌بي خانم زني تحصيل كرده، فاضل و در زمره‌ي خوش‌نويسان به شمار مي‌رفت. پدرش «محمدباقر خان» رئيس ايل «انزاب» و مادرش «خديجه»، دختر «حاج ملا كاظم مجتهد مازندراني» بود؛ چون در دربار «ناصرالدين شاه» به زنان درس مي‌گفت، ملاباجي ناميده مي‌شد.
بي‌بي فاطمه، در «نوکنده» «استرآباد» ديده به جهان گشود و در «تهران» پرورش يافت؛ چون به 22 سالگي رسيد، با «موسي خان وزيري» از مهاجران قفقازي، ازدواج كرد. حاصل اين ازدواج تولد هفت فرزند بود.
بي‌بي فاطمه کتابي با عنوان «معايب الرجال» نوشت. آنچه در علت نوشتن معايب الرجال گفته شده، اينكه: شخص مجهولي (احتمالاً از شاهزادگان قاجار)، كتابي با عنوان «تاديب النسوان» به سال 1288هـ.ق. نوشت. او در رساله‌ي كوچكش، ديدگاه اسلام و غرب را دربارهي زن مخلوط کرده و از نگاه خود به تحليل اخلاق و رفتار زنان پرداخته بود. اما نام كتاب را ناشيانه از «تاديب النسوان» «عبيد زاكاني» تقليد و مطالبش را با ناپختگي و آميخته به توهين تقرير نموده بود.
بي‌بي فاطمه كتاب را خوانده و با نوشتن «معايب الرجال» به طور غير مستقيم، به آن پاسخ داد. او به حق گفته است: «نه هر مردي از هر زني فزون‌تر است و نه هر زني از هر مردي فروتر»
«انواع و اقسام از خواص و عوام زن و مرد خوب و بد هر دو مي‌باشند، صفات حميده و رذيله از همه قسم مشاهده مي‌شود. اگر بايد تربيت بشوند بايد همه را بنمايند. و تربيت هم موقوف به تمام قوانين تمدن و تدين مليه و دولتيه و شرعيه و عرفيه کشوريه و لشکريه مي‌باشد.»
آثار:
كتاب بي‌بي‌خانم استرآبادي در دو بخش است. در بخش نخست، جواب ده فصل «تأديب‌النسوان» را داده و در بخش دوم «معايب‌الرجال» را در چند مجلس تدوين کرده است.
کتاب «معايب الرجال» از دو جهت حايز توجه است. نخست شيوهي بيان آن كه با شوخ طبعي و قلم طنز همراه است. نكتهي دوم، توجه دادن مردان به اينكه چون عمل يك عده مرد نميتواند جامعهي مردان را متصف به صفات رذيلهي آن عده كند، عمل يك عده زن هم بازگو كننده‌ي جامعهي زنان نيست.
براي آشنايي با قلم او، چند سطر از متن كتاب را، آنجا كه از مجلس قمار مردان انتقاد ميكند، نقل ميكنيم:
«چون شطرنج بازي مشكل است، دو حريف دانا و اتاق تنها ميخواهد. تخته نرد هم مشكل است، چون بُرد حريف به آمدن طاس است. چنان كه گفتهاند طاس اگر نيك نشيند همه كس نراد است. پس آن گروه نسناس ميشوند مايل آس ناس. دستهاي سرگرم ترن زدن، جمعي مشغول گنجفه بازي كردن، به قسمي كه تا بعد از زوال فرصت بول كردن و غذا خوردن نميكنند.»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 6927 در 149 برگ، کتابت سال 1314هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» موجود است.
نسخههاي چاپي:
اثر انتقادي بي‌بي استرآبادي، در سال 1371ش. برابر با 1992م. همراه با کتاب «تاديب النسوان» در «نيويورک آمريکا» به چاپ رسيد. اين چاپ به کوشش «حسن جوادي» و «منيژه مرعشي»، از سوي کانون پژوهش تاريخ زنان «ايران» منتشر گرديد.
سال بعد (1993م.) نشر باران در «سوئد»، با ويرايش «افسانه نجم‌آبادي»، به انتشار آن دست زد.
کتاب «معايب الرجال» نقد نيز شده است. نقدها در نشريات ايراني و خارجي، از جمله در «پاريس» و «سوئد» منتشر شده است.
منابع:
اولين زنان 51؛ دانشنامه زنان فرهنگساز ايران و جهان 1/495؛ زنان خوش‌نويس درتمدن اسلام 115؛ زنان نامي در تاريخ، فرهنگ و تمدن اسلامي 444؛ کارنماي زنان کاراي ايران از ديروز تا امروز 11؛ مشاهير زنان ايراني و پارسي گوي از آغاز تا مشروطه 34؛ هم‌چنين بنگريد به: زنان طناز و نخستين زن طنزنويس ايراني، نوشته‌ي عمران صلاحي و بي‌بي خانم استرآبادي و افضل وزيري، نوشته‌ي افسانه نجم‌آبادي.