سید فضل‌الله بن محمد کیای حسینی استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
سيد فضل‌الله بن محمد کياي حسيني استرآبادي
قرن 10هـ.ق.
عالم، فاضل، حکيم، فقيه، متکلم و دانشمند قرن دهم هـ. ق.، «امير فضل‌الله» فرزند «سيد محمد کياي حسيني» از بزرگان «استرآباد» است.
او پس از تحصيل مقدمات، به محضر درس عارف و فقيه بزرگ، «مقدس اردبيلي»، «احمد بن محمد» متوفاي 993هـ.ق. حاضر شد و در زمره‌ي شاگردان ممتاز وي قرار گرفت.
هم‌چنين گفته مي‌شود، امير فضل‌الله، در درس «محقق کرکي»، «نورالدين علي بن حسين» متوفاي 940هـ.ق. شرکت جسته و در معارف عقلي استفاده‌ي زيادي از وي کرده بود.
مقام علمي سيد فضل‌الله در علوم عقلي بدان پايه بود که «مقدس اردبيلي» در پاسخ به سوال شاگردانش هنگام فوت، گفت: در مسائل عقلي به امير فضل‌الله و در مسائل شرعي به «امير علام» مراجعه کنيد.
آنچه گفتنش در اينجا ضرورت دارد، اينکه مرحوم «افندي» سه تن با نام «فضل‌الله استرآبادي» ذکر کرده و پس از اندک ترديد، هر سه را يک تن بر شمرده است.
مرحوم «آقابزرگ» نيز سه فضل‌الله استرآبادي برشمرده و احتمال اتحاد دو تن از آن را دور از ذهن ندانسته است.
مولفان «موسوعة طبقات الفقها» مير فضل‌الله، شاگرد «کرکي»، را غير از مير فضل‌الله، شاگرد «مقدس اردبيلي» دانسته است.
باتوجه به قراين و شواهد موجود از نظر زمان، تخصص، استادان و نام و نام پدر و نام خانوادگي و شهرت، احتمال مرحوم «افندي» مبني بر يکي بودن سه تن ياد شده، قوي‌تر به‌نظر مي‌رسد.
آثار:
سيد فضل‌الله استرآبادي اين اجازه مبسوط را به تاريخ شنبه سوم ذي‌حجه سال 1252هـ.ق. نوشته است.
آغاز آن چنين است:
«منه التوفيق للتوقي من الججيم – الي – قوله الحمدلله الذي لايخفي عليه شيء»
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«زبدة البيان في آيات الاحکام»، نوشته‌ي استادش «مقدس اردبيلي» در موضوع تفسير آيات احکام است. مير فضل‌الله استرآبادي بر اين کتاب استادش تعليقاتي نوشته و ضمن رد و تاييد مطالب آن، به شرح و توضيح نيز پرداخته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. تعليقات علي الاهيات الشرح الجديد للتجريد
شرح تجريد از جمله کتاب‌هايي است که شروح و تعليقات بسياري دارد. پيش‌تر تعدادي از بزرگان «استرآباد» را که داراي شروح و حواشي بر تجريد الاعتقاد و شروح آن نوشته بودند، ذکر شد. اينک سيد فضل‌الله استرآبادي نيز تعليقاتي بر شرح جديد تجريد الاعتقاد نگاشته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً اين رساله در رد نظريه‌ي منع تقليد از مجتهد ميت است. به‌نظر مير فضل‌الله استرآبادي، تقليد بر مجتهد ميت، با شرايطي بلامانع بوده است.
گفته مي‌شود، «شهيد ثاني (ره)» پس از نوشتن رساله‌ي «عدم جواز تقليد ميت» آن را به سيد فضل‌الله استرآبادي فرستاد تا نظر فقهي خود را بيان کند. سيد در پاسخ به آن رساله، اين رساله را نگاشت.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. رسالة جمع فيها اثني عشر حديثاً من طرق اهل‌السنت في فضائل اميرالمومنين (ع)
تعداد 12 حديث در فضايل و اثبات خلافت اميرالمومنين (ع) است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. رسالة في حل شبهة علي کلمة التوحيد
مير فضل‌الله استرآبادي در اين رساله پيرامون کلمه «لا اله الا الله» بحث کرده و معناي آن و اعراب صحيح را يادآور شده است.
او اين رساله را براي شخصي با نام «محي‌الدين» نگاشته است.
رساله‌ي فوق با نام «تحقيق کلمة التوحيد»، «شرح کلمة التوحيد» و «حل شبهة کلمة التوحيد» نيز شناخته مي‌شود. حتي برخي آن را با عنوان «تهليلية في تفسير کلمة التوحيد» و کتابي غير از شرح «کلمة التوحيد» تصور کرده‌اند. ليکن همه‌ي آنها اسامي مختلفي از يک کتاب است.
گفتني است که با اين عنوان و مشابه آن کتاب‌هايي توسط ديگر بزرگان «جرجان» و«استرآباد» نوشته شده است که در مدخل مربوط به آن اشاره خواهد شد. از آن جمله «مير سيد علي شريف جرجاني» و «شمس‌الدين محمد استرآبادي» در اين موضوع و با عناوين مشابه کتاب دارند.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 6/1643 در 145 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 4566 در 120 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2749 در 74 برگ و شماره 4995 در 104 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» از مجموعه‌ي اهدايي رهبر به شماره 4/1495 کتابت 1328هـ.ق. موجود است.
بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي سيد حسن صدر» در «نجف اشرف» کتابت سال 1024هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
سيد فضل‌الله استرآبادي در اين رساله نظر استادش را که قايل به طهارت خمر شده است، رد کرده است. آنگاه ادله‌ي خود را براي اثبات نجاست آن بيان کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 8/401؛ اصدارات موتمر الاردبيلي 8/199؛ دايرةالمعارف تشيع 2/519؛ الذريعة 1/158 و 4/350، 392، 488 و 6/9، 103 و 7/69، 76 و 14/41 و 24/65؛ رياض العلماء 4/361، 362، 364؛ شهداء الفضيلة 167؛ فوائد الرضوية 352؛ فهرست چهار کتابخانه‌ي مشهد 1/248؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 7/181؛ مستدرک الوسائل 3/429؛ معجم التراث الکلامي 2/347، 383 و 3/148-149، 558؛ معجم رجال الفکر و الادب في النجف 1/115؛ معجم مولفي الشيعة 24؛ معجم طبقات المتکلمين 3/323-324؛ موسوعة طبقات الفقهاء 10/199.